6. Frá Renni bónda ok Ref, syni hans

Rennir hét maðr ok var bóndi einn ríkr. Hann hafði atsetr í ey þeiri, er síðan er Rennisey kölluð. Sú ey liggr fyrir Noregi norðr undan Jaðri. Hann hafði verit víkingr mikill, áðr hann settist í búnað. Konu átti hann sér ok einn son barna. Sá hét Refr. Þá er hann var ungr, lagðist hann í eldaskála ok beit hrís ok börk af trjám. Hann var furðuliga mikill vexti. Ekki færði hann saur af sér, ok til einskis rétti hann sínar hendr, svá at öðrum væri til gagns. Faðir hans var fjárorkumaðr mikill, ok líkaði honum illa óþrifnaðr sonar síns. Refr varð frægr mjök at engum snotrleik né frama, heldr at því, at hann gerði sik athlægi annarra sinna hraustra frænda, ok þótti föður hans hann ólíkligr til nokkurs frama, sem öðrum ungum mönnum var þá títt.

Rennir bóndi átti einn þann grip, er hann hafði meiri mætur á en öðrum sínum fjárhlutum. Þat var einn uxi. Hann var bæði mikill ok skrautligr fyrir horna sakir. Ristin váru horn á honum ok rennt gulli í skurðina ok í stiklana ok svá silfri. Af silfri var festr meðal horna uxanum ok þar á þrír gullhringar. Þessi uxi bar langt af öðrum uxum, þeim sem í landinu váru, sakir vaxtar ok alls kostar umbúðar. Var Rennir bóndi svá vandlátr um hann, at hann skyldi aldri geymslulauss vera.

Rennir var jafnan í bardögum með Víkari konungi, ok var þeim vingott.

7. Starkaðr varð at bana Víkari konungi

Víkarr konungr gerðist hermaðr mikill ok hafði marga kappa með sér, þá er ágætir váru, en Starkaðr var mest metinn af öllum þeim ok kærastr konungi, þar hann var öndvegismaðr hans ok ráðgjafi ok landvarnarmaðr. Hann þá margðar gjafir af konungi. Víkarr konungr gaf honum gullhring þann, er stóð þrjár merkr, en Starkaðr gaf honum eyna Þrumu, er Haraldr konungr hafði gefit Stórvirki, föður hans. Hann var fimmtán sumur með Víkari konungi, sem hann segir:

"Mér gaf Víkarr
valamálm,
hring inn rauða,
er ek á hendi ber,
mér þrímerking,
en ek Þrumu honum,
fylgda ek fylki
fimmtán sumur."

Víkarr konungr sigldi af Ögðum norðr á Hörðaland ok hafði lið mikit. Hann lá í hólmum nokkurum lengi ok fekk andviðri mikit. Þeir felldu spán til byrjar, ok fell svá, at Óðinn vildi þiggja mann at hlutfalli at hanga ór hernum. Þá var skipt liðinu til hlutfalla, ok kom upp hlutr Víkars konungs. Við þat urðu allir hljóðir, ok var ætlat um daginn eptir, at ráðsmenn skyldu eiga stefnu um þetta vandmæli.

Um nóttina nær miðri nótt vakti Hrosshárs-Grani Starkað, fóstra sinn, ok bað hann fara með sér. Þeir taka bát einn lítinn ok reru til eyjar einnar inn frá hólminum. Þeir gengu upp til skógar ok fundu þar rjóðr eitt í skóginum. Í rjóðrinu var fjölmenni mikit, ok var þar þing sett. Þar sátu ellifu menn á stólum, en inn tólfti var auðr. Þeir gengu fram á þingit, ok settist Hrosshárs-Grani á stólinn inn tólfta. Þar heilsuðu allir Óðni. Hann mælti, at dómendr skyldi þá dæma örlög Starkaðs.

Þá tók Þórr til orða ok mælti: "Álfhildr, móðir föður Starkaðs, kaus föður at syni sínum hundvísan jötun heldr en Ásaþór, ok skapa ek þat Starkaði, at hann skal hvárki eiga son né dóttur ok enda svá ætt sína."

Óðinn svaraði: "Þat skapa ek honum, at hann skal lifa þrjá mannsaldra."

Þórr mælti: "Hann skal vinna níðingsverk á hverjum mannsaldri."

Óðinn svaraði: "Þat skapa ek honum, at hann skal eiga in beztu vápn ok váðir."

Þórr mælti: "Þat skapa ek honum, at hann skal hvárki eiga land né láð."

Óðinn mælti: "Ek gef honum þat, at hann skal eiga of lausafjár."

Þórr mælti: "Þat legg ek á hann, at hann skal aldri þykkjast nóg eiga."

Óðinn svaraði: "Ek gef honum sigr ok snilld at hverju vígi."

Þórr svaraði: "Þat legg ek á hann, at hann fái í hverju vígi meiðslasár."

Óðinn mælti: "Ek gef honum skáldskap, svá at hann skal eigi seinna yrkja en mæla."

Þórr mælti: "Hann skal ekki muna eptir, þat er hann yrkir."

Óðinn mælti: "Þat skapa ek honum, at hann skal þykkja hæstr inum göfgustum mönnum ok inum beztum."

Þórr mælti: "Leiðr skal hann alþýðu allri."

Þá dæmdu dómendr allt þetta á hendr Starkaði, er þeir höfðu um mælt, ok sleit svá þinginu. Fóru þeir Hrosshárs-Grani ok Starkaðr til báts síns.

Þá mælti Hrosshárs-Grani til Starkaðs: "Vel muntu nú launa mér, fóstri, liðsemd þá, er ek veitta þér."

"Vel," sagði Starkaðr.

Þá mælti Hrosshárs-Grani: "Þá skaltu nú senda mér Víkar konung, en ek mun ráðin til leggja."

Starkaðr játar þessu. Þá fekk Hrosshárs-Grani geir í hönd honum ok sagði, at þat mundi sýnast reyrsproti. Þá fóru þeir út til liðsins, ok var þá komit at degi.

Um morguninn eptir gengu ráðgjafar konungs á stefnu til umráða. Kom þat ásamt með þeim, at þeir skyldu gera nokkura minning blótsins, ok sagði Starkaðr upp ráðagerðina. Þar stóð fura ein hjá þeim ok stofn einn hár nær furunni. Neðarliga af furunni stóð einn kvistr mjór ok tók í limit upp. Þá bjuggu þjónustusveinar mat manna, ok var kálfr einn skorinn ok krufðr. Starkaðr lét taka kálfsþarmana. Síðan steig Starkaðr upp á stofninn ok sveigði ofan þann inn mjóva kvistinn ok knýtti þar um kálfsþörmunum.

Þá mælti Starkaðr til konungs: "Nú er hér búinn þér gálgi, konungr, ok mun sýnast eigi allmannhættligr. Nú gakktu hingat, ok mun ek leggja snöru á háls þér."

Konungr mælti: "Sé þessi umbúð ekki mér hættuligri en mér sýnist, þá vænti ek, at mik skaði þetta ekki, en ef öðruvís er, þá mun auðna ráða, hvat at gerist."

Síðan steig hann upp á stofninn, ok lagði Starkaðr virgulinn um háls honum ok steig síðan ofan af stofninum.

Þá stakk Starkaðr sprotanum á konungi ok mælti: "Nú gef ek þik Óðni."

Þá lét Starkaðr lausan furukvistinn. Reyrsprotinn varð at geir, ok stóð í gegnum konunginn. Stofninn fell undan fótum honum, en kálfsþarmarnir urðu at viðju sterkri, en kvistrinn reis upp ok hóf upp konunginn við limar, ok dó hann þar. Nú heita þar síðan Víkarshólmar.

Af þessu verki varð Starkað mjök óþokkaðr af alþýðu, ok af þessu verki varð hann fyrst landflótti af Hörðalandi. Eptir þat strauk hann brutt ór Noregi ok austr í Svíaveldi ok var þar lengi með Uppsala konungum, Eireki ok Alreki, sonum Agna Skjálfarbónda, ok var í herförum með þeim. Ok er Alrekr spurði Starkað, hvat hann kunni tíðenda at segja frá frændum sínum eða sjálfum sér, þá orti Starkaðr kvæði þat, er heitir Víkarsbálkr. Þar segir svá frá drápi Víkars konungs:

"Fylgda ek fylki,
þeim er framast vissak,
þá unda ek bezt
ævi minni,
áðr fóru vér,
en því flögð ullu,
hinzta sinni
til Hörðalands.

Þess eyrendis,
at Þórr um skóp
mér níðings nafn,
nauð margs konar;
hlaut ek óhróðigr
illt at vinna.

Skylda ek Víkar
í viði hávum
Geirþjófsbana
goðum of signa;
lagða ek geiri
gram til hjarta,
þat er mér harmast
handaverka.

Þaðan vappaða ek
villtar brautir,
Hörðum leiðr,
með huga illan,
hringa vanr
ok hróðrkvæða,
dróttinlauss,
dapr alls hugar.

Nú sótta ek
til Svíþjóðar,
Ynglinga sjöt,
til Uppsala;
hér láta mik,
sem ek lengi man,
þöglan þul
þjóðans synir."

Þat má finna á Starkaði, at honum þykkir þetta eitthvert verk sitt verst ok óskapligast orðit hafa, er hann drap Víkar konung, ok ekki höfum vér frásagnir heyrðar, at hann hafi ílendr orðit í Noregi síðan. En er Starkaðr var at Uppsölum, þá váru þar tólf berserkir málamenn ok váru mjök ágjarnir ok spottsamir við hann, ok váru óðastir at því bræðr tveir, Ulfr ok Ótryggr. Starkaðr var þögull, en berserkir kölluðu hann endrborinn jötun ok níðing, svá sem hér segir:

"Hér settu mik
sveina milli,
heldr hæðinn
ok hvítbráan,
skelkja skatnar
ok skop draga
ofs óframir
at jöfurs greppi.

Sjá þykkjast þeir
á sjálfum mér
jötunkuml,
átta handa,
er Hlórriði
fyr hamar norðan
Hergrímsbana
höndum rænti.

Hlæja rekkar,
er mik séa,
ljótan skolt,
langa trjónu,
hár úlfgrátt,
hangar tjálgur,
hrjúfan háls,
húð jótraða."

En er Eirekr konungr ok Alrekr settust heima, þá fór Starkaðr í hernað með skip þat, er Eirekr konungr hafði gefit honum ok hafði skipat með Norðmönnum ok Dönum. Fór hann víða um lönd ok framdi orrostur ok einvígi ok hafði jafnan sigr, ok er hann ekki lengr við þessa sögu.

Alrekr konungr varð skammlífr, en þat varð með þeim atburði, at Eirekr konungr, bróðir hans, sló hann í hel með beizli, er þeir höfðu riðit at temja hesta sína. Eptir þat réð Eirekr konungr einn Svíþjóðu lengi síðan, sem enn mun síðar sagt í þessi sögu af samskiptum þeira Hrólfs Gautrekssonar.

8. Kvánfang Gautreks konungs

Nú ferr tveim fram sögunum. Skal nú segja fyrst frá því, er áðr var frá horfit, at Gautrekr konungr stýrir Gautlandi ok gerðist mikill höfðingi ok inn mesti bardagamaðr. Þat þótti konunginum vanta mjök á sína ríkisstjórn, at hann var maðr ókvæntr, ok vildi hann leita sér ráðs.

Haraldr er konungr nefndr. Hann réð fyrir Vindlandi. Hann var vitr maðr ok ekki mikill bardagamaðr. Hann átti sér drottning ok eina dóttur væna ok vel siðuga, er Álfhildr hét. Gautrekr konungr býr ferð sína til Vindlands ok biðr dóttur Haralds konungs. Því máli var vel svarat, ok svá margt, sem þeir töluðu hér um, varð sá endir á, at Gautrekr konungr skal fá meyna. Flytr hann hana heim í Gautland ok drekkr til hennar brullaup. Ok er þau höfðu eigi lengi ásamt verit, fæðir Álfhildr dóttur eina fríða. Þeiri var nafn gefit, ok heitir hún Helga. Hún var snemma bráðger. Hún óx upp með föður sínum, ok þótti hún inn bezti kostr þar í Gautlandi.

Gautrekr konungr hafði margt manna með sér, þeira er mikilhæfir váru. Hrosskell hét maðr. Hann var vinr Gautreks. Hann var mikill víkingr. Hann þá einn tíma heimboð með Gautreki konungi, ok at skilnaði gaf Gautrekr konungr honum sœmiligar gjafir. Hann gaf Hrosskeli stóðhross góð, hest grán ok með fjögur merhross. Þau voru öll silkibleik ok in vænustu. Hrosskell þakkaði konungi gjafirnar, ok skildu þeir með mikilli vináttu.

Gautrekr konungr stýrir nú ríki sínu um mörg ár ok sitr nú um kyrrt, þar til at drottning kennir sóttar, ok eigi lyktar fyrr hennar sótt en drottning er dauð út borin. Gautreki konungi þótti þetta inn mesti harmr. Konungr lætr verpa haug eptir drottningu. Honum fekk þetta svá mikils, at hann gáði eigi ríkisstjórnar. Hann sat á haugi hvern dag ok beitti þaðan hauki sínum ok gerði sér þar af skemmtan ok dægrastytting.

9. Frá Nera jarli ok Gjafa-Ref

Nú er frá því at segja, at Neri jarl hafði ríkisstjórn á Upplöndum, sem fyrr er sagt, ok er hann fréttir dráp Víkars konungs, föður síns, hefir hann stefnu við Harald konung, bróður sinn, ok er þeir finnast, tala þeir um arfskipti sín í milli. Kemr þat ásamt með þeim, með því at Haraldr var ellri þeira bræðra, at hann skal taka ríki þau öll undir sik, er Víkarr konungr hafði fyrir ráðit, ok vera þar konungr yfir, en Neri jarl skal hafa Upplönd sem áðr ok Þelamörk, þat ríki, sem áðr hafði stýrt Haraldr konungr, bróðir hans, ok skildust þeir bræðr með góðu samþykki. Neri jarl var svá vitr, at eigi fekkst hans maki. Varð þat allt at ráði, er hann lagði til, um hvat sem þeir áttu at vera. Aldri vildi hann gjafir þiggja, því at hann var svá sínkr, at hann tímdi engu at launa.

Þess er getit við, er áðr var frá sagt, at Rennir bóndi gekk einn dag um eldaskála. Hann rasaði um leggi Refs, sonar síns, ok mælti til hans: "Mikil skömm er at slíkum syni, er þú vill þik til ills eins hafa. Nú skaltu verða á bruttu ok koma eigi optar fyrir augu mér eða í augsýn, meðan þú ferr þessi fólsku fram."

Refr svarar: "Með því attu rekr mik frá þér, þá mun þat makligra, at fari sá gripr með mér, er þú átt beztan ok þér þykkir mest at láta."

Rennir mælti: "Engi gripr er sá í minni eign, at ek vilda eigi til þess gefa, at ek sæja þik aldri, því at þú ert athlægi ættar þinnar."

Eptir þat skildu þeir tal sitt. Ok eigi miklu síðar einn veðrdag góðan stendr Refr upp ok býst í brutt. Hann tekr ok uxann góða ok leiðir til strandar. Hann hrindr fram einu skipi ok ætlar á land. Ekki hirðir hann, þótt uxinn vökni nokkut. Síðan sezt hann við árar, en bindr uxann við skipit ok rær svá til lands. Hann var í stuttum feldi ok í ökulbrókum, ok er hann kemr á land, leiðir hann uxann eptir sér, ferr fyrst austr eptir Jaðri ok svá sem leið liggr til Upplanda.

Eigi léttir hann fyrr sinni ferð en hann kemr til bæjar þess, er Neri jarl átti fyrir at ráða. Hirðmenn jarls sögðu honum, at þar var kominn Refr Rennisfífl ok leiðir eptir sér uxann góða. Jarl bað þá ekki gabba hann. Ok er Refr kom at hallardyrum þeim, sem jarl var vanr at sitja í, bað hann dyravörðu kalla á jarl til tals við sik.

Þeir svöruðu: "Eigi lætr þú dvöl á fólskunni, ok er jarl eigi því vanr at hlaupa til tals við þorpara."

Refr mælti: "Komi þér orðum mínum, en hann ráði svörum."

Síðan gengu þeir til móts við jarl ok sögðu, at Refr inn heimski beiddi hann út koma.

Jarl mælti: "Segi þér, at ek mun hitta Ref; eigi veit, hverju heilli hverrgi kemr."

Gekk jarl út, ok kvaddi Refr hann vel. Jarl mæltu: "Hví ertu hér kominn?"

Refr svaraði: "Faðir minn hefir mik brutt rekit, en hér er einn uxi, er ek á, ok hann vil ek þér gefa."

Jarl svaraði: "Hefir þú eigi spurt, at ek þigg engar gjafir, því at ek vil engum manni launa."

Refr svaraði: "Spurt hefi ek sínku þína, at engi þarf til fjár móti at ætla, þótt þér sé gefit, en þó vil ek, at þú þiggir þenna grip, ok má vera, at þú gerir mér gagn í orðum þínum, hverr sem peninga laun verða."

Jarl mælti: "Þiggja mun ek uxann við þessi þín ummæli, ok gakk þú inn ok ver hér fyrst í nótt."

Refr lét lausan uxann ok gekk inn. Jarl bað fá honum klæði, svá at skammlaust væri. Síðan þó Refr sér, ok var hann inn drengiligasti maðr. Hann sat þar um hríð. Öll höll jarls var búin með skjöldum, svá at hverr tók annan, þar sem þeir váru upp festir. Jarl tók einn skjöld, sá var allr lagðr með gull, þann gaf hann Refi. Ok er jarl gekk til dagdrykkju, horfði hann í hliðit, þar sem skjöldrinn hafði hangit. Hann kvað þá vísu:

"Skein inn skrautligi raunar,
skjöldr hekk áðr á tjöldum,
oss verðr opt af þessu
angr mest, er ek lít þangat;
skarð erat skapligt orðit;
skjótt mun ek snauðr af auði,
er braut með gjöf gautar
grandlaust bera randir."

Jarl lét snúa hásæti sínu, svá fekk honum mikils, at skjöldrinn var í bruttu.

Ok er Refr fann þetta, gekk hann fyrir jarl ok hafði skjöldinn í hendi sér ok mælti: "Herra," segir hann, "ver kátr, því at hér er skjöldr sá, er þér gáfuð mér. Hann vil ek nú yðr gefa, því at mér kemr hann at engu haldi, þar sem ek hefi ekki fleira vápna."

Jarl mælti: "Gefðu allra drengja heilastr, því at þat er mikil prýði höll minni at hafa hann aptr í þann stað, sem hann hekk áðr, en hér er einn gripr, er ek vil gefa þér, ok má vera, at þér verði at gagni, ef þú ferr mínum ráðum fram."

Jarl fekk honum í hendr eitt heinbrýni, — "ok mun þér þykkja þessi gjöf ekki fémikil."

Refr mælti: "Eigi veit ek, at hverju haldi mér kemr þetta."

Jarl mælti: "Svá er þó mál með vexti, at ek vil engan mann sitjanda fæða, svá at eigi starfi nokkut. Nú vil ek senda þik til Gautreks konungs, ok sel þú honum í hendr heinarbrýni þetta."

Refr mælti: "Ekki em ek vanr at fara á milli tíginna manna, ok eigi veit ek, hvat konungi skal þetta brýni."

Jarl mælti: "Ekki þyrfti at geta vitsmuna minna, ef ek sæja eigi lengra fram en þú, en engi frama raun mun þér í þessu vera, at hitta konunginn, því at þú skalt ekki við hann mæla. Mér er sagt, at konungr sé opt á haugi drottningar ok beitir þaðan hauki sínum, ok optliga, er á líðr daginn, þá lezt haukrinn. Þá lætr konungr sveipa höndina hjá stólnum, ef hann finnr nokkut at kasta til hans. Nú ef svá ferr, ef konungr fær ekki at kasta til hauksins, þá stikk þú brýninu í hönd honum, en tak við, ef hann réttir nokkut þér í hönd ok far þá aptr til mín."

Síðan fór Refr at tilvísun jarls ok kom þar, sem konungr sat á hauginum, ok fór þat svá sem Neri gat til, at konungr fleygði öllu til hauksins, því er hann fekk til. Refr settist hjá stólinum at baki konungi. Síðan sér hann, hvar komit var. Konungr réttir höndina á bak sér aptr. Refr stingr brýninu í hönd honum, en konungr kastar þegar á bak haukinum, ok flýgr hann upp snart, er heinin kom við hann. Konungi þótti vel sigrazt hafa ok vildi eigi, at sá missti síns, er honum hafði gert greiða, ok rétti á bak sér gullbaug ok sá eigi til hans meðan. Refr tók við ok fór til fundar við jarl. Hann spurði, hversu farizt hefði. Refr sagði ok sýndi honum bauginn.

Jarl mælti: "Þetta er góðr gripr, ok er eigi seta nýtri en afla slíks."

Þar var Refr um vetrinn, en er váraði, þá mælti jarl: "Hvat skaltu nú at hafast?"

Refr mælti: "Mun nú eigi hægt um, ek má nú selja bauginn til lausafjár."

Jarl mælti: "Til mun ek enn hlutast með þér. Konungr heitir Ella. Hann ræðr fyrir Englandi. Honum skaltu gefa bauginn. Mun þér þat eigi frá fé verða, en kom til mín at hausti. Mat ok ráð mun ek eigi við þik spara, þótt engi verði önnur uxalaunin."

Refr mælti: "Eigi vilda ek, at þú gætir þess."

Síðan fór hann til Englands ok gekk fyrir Ellu konung ok kvaddi hann sœmiliga. Var Refr þá vel búinn bæði at vápnum ok klæðum. Konungr spurði, hverr þessi maðr var.

Hann svaraði: "Ek heiti Refr, ok vilda ek, at þér þægið af mér gullbaug þenna," ok lagði á borðit fyrir konunginn.

Konungr leit á ok mælti: "Þetta er mikil gersemi, eða hverr gaf þér?"

Refr svaraði: "Gautrekr konungr gaf mér bauginn."

Konungr mælti: "Hvat gaftu honum?"

Refr svaraði: "Eitt lítit heinarbrýni."

Konungr mælti: "Mikit er um örleik Gautreks konungs, er hann gefr gull við grjóti. Þiggja vil ek hringinn," sagði konungr, "ok býð ek þér hér at vera."

Refr mælti: "Hafið þökk, herra, fyrir boð yðvart, en aptr ætla ek mér til Nera jarls, fóstra míns."

Konungr mælti: "Dveljast verðr þú hér um stund."

Konungr lét búa eitt skip, ok einn dag bað hann Ref ganga með sér. Konungr mælti: "Hér er eitt skip, er ek vil gefa þér með öllum þeim farmi, er þér má bezt henta, ok mönnum svá mörgum sem þú þarft. Vil ek eigi, at þú sért lengr annarra farþegi at fara hvert er þér líkar, ok er þetta þó lítit hjá því, sem Gautrekr konungr launaði þér heinarbrýnit."

Refr mælti: "Þetta er allstórmannliga launat."

Síðan bjó Refr sik til skips með nógum efnum ok þakkaði konungi með mörgum fögrum orðum.

Konungr mælti: "Hér eru rakkar tveir, er ek vil gefa þér."

Þeir váru harðla litlir ok fagrir, ok enga hafði Refr slíka sét. Viðjar váru á þeim af gulli, ok spennt gullhring um háls hvárum þeira ok sjau smáhringar á festinni milli þeira. Eigi þóttust menn sét hafa slíkar gersimar í þeiri tegund.

Síðan fór Refr á brutt ok kom í ríki Nera jarls. Hann gekk í móti honum ok bað hann vel kominn, — "ok far til mín með alla menn þína."

Refr mælti: "Ek hefi nú nógan kaupeyri fyrir oss at leggja."

Jarl mælti: "Þat er vel, en ekki skal þat kaupeyri þinn skerða, en af váru borði skaltu mat eta, þó eru eigi mikil uxalaunin."

Refr mælti: "Þat eina þykki mér at, er þú getr þess."

Nú er Refr með jarli um vetrinn ok verðr allvinsæll, ok váru með honum margir sporgöngumenn.

Ok er váraði, mælti jarl við Ref: "Hvat skal nú at hafast?"

Refr mælti: "Mun nú eigi hægt, því at fé skortir nú eigi, at ráðast í víking eða kaupferðir?"

Jarl mælti: "Svá er þat, en til mun ek hlutast enn með þér. Nú skaltu fara suðr til Danmerkr á fund Hrólfs konungs kraka ok færa honum rakkana, því at þeir eru ekki ótíginna manna eign, ok mun enn eigi frá fé verða, ef hann vill þiggja."

Refr mælti: "Þú skalt ráða, en eigi er mér nú féfátt."