Gautreks saga

1. Gisting Gauta konungs

Þar hefjum vér eina kátliga frásögn af einum konungi, þeim er Gauti hét; hann var vitr maðr ok vel stilltr, mildr ok máldjarfr. Hann réð fyrir Vestra-Gautlandi. Þat liggr milli Noregs ok Svíþjóðar fyrir austan Kjölu alla, ok skilr Gautelfr milli Upplanda ok Gautlands. Þar eru stórar merkr ok illt yfirferðar, þá er þelalaust er. Þessi konungr, er fyrr nefndum vér, fór optliga með hauka sína ok hunda á mörkina, því at hann var inn mesti veiðimaðr, ok þótti honum þat in mesta skemmtan.

Í þann tíma var víða byggt, þar sem miklir skógar váru umhverfis, því at margir menn ruddu mörkina, þar sem fjarlæg var almannabyggð, ok gerðu sér þar alhýsi sumir, þeir sem flýit höfðu af almannaveg fyrir nokkur sín ranglig tiltæki. Sumir flýðu fyrir ljóðæsku eða nokkur ævintýr ok þóttust þá síðr spottaðir eða hæddir verða, ef þeir væri fjarri annarra manna athlátri, ok lifðu svá út allan sinn aldr, at þeir fundu enga aðra menn en þá, sem hjá þeim váru. Þeir höfðu ok margir leitat sér staðar langt frá almannaveg, ok kómu því engir menn þá heim at sækja, utan þat varð stundum, at villtust á mörkum, at menn hrötuðu þá til þeira heimkynna, þótt menn vildu þar gjarna aldri komit hafa.

Þessi konungr Gauti, er fyrr nefndum vér, var farinn við sinni hirð at veiða dýr á mörkinni með sínum inum beztum veiðihundum. Konungrinn gat at líta einn fagran hjört, ok þetta sama dýr vill hann gjarna veiða ok slær lausum sínum veiðihundum ok eltir þetta sama dýr með svá miklu kappi, meðan dagrinn vannst til nætr. Hann var nú einn sinna manna ok var kominn svá langt á mörkina, at hann vissi, at hann mátti eigi komast til sinna manna sakir náttmyrkrs ok langrar leiðar, er hann hafði farit allan daginn; þat ok með, at hann hafði skotit þetta dýr með spjóti sínu, ok stóð þat fast í sárinu, en konungr vildi þat með engu móti láta, ef hann mætti ná, ok þótti skömm, ef hann nædi eigi vápni sínu. Hér hafði hann á lagt svá mikit kapp, at hann hafði af sér kastat öllum klæðum nema línklæðum; berfættr var hann ok hafði enga skúa, ok hafði víða rifit hans leggi ok iljar bæði grjót ok skógrinn. Ekki náir hann dýrinu. Tekr nú at myrkva af nótt, svá at aldri veit hann, hvert hann stefnir, nemr nú stað ok hlýðir til, ef hann heyrði til nokkurs, ok litla stund hefir hann stað numit, áðr hann heyrir hundsgá, ok þangat gengr hann, sem hann heyrir hundinn geyja, því at honum þótti þar helzt manna ván.

Því næst sér konungr húsabæ lítinn. Þat sá hann, at maðr stóð úti ok helt á viðaröxi. Þegar hann sér, at konungr stefnir til bæjar, hleypr hann at ok drepr hundinn ok mælti: "Eigi skaltu optar vísa gestum á garð várn, því at þat sé ek gerla, at sjá maðr er svá mikill vexti, at hann mun upp eta alla eigu bónda, ef hann kemr hér innan veggja. Skal þat ok aldri verða, ef ek má ráða."

Konungr heyrði orð hans ok brosti at; hugsar hann þat með sér, at hann var lítt við búinn úti at liggja, en þótti eigi vísar viðtökur, ef hann biði þess, er honum væri inn boðit, gengr nú djarfliga at dyrunum. Hinn ferr fyrir dyrrnar ok vill hann eigi inn láta. Konungr lætr hann kenna aflsmunar ok gengr ór dyrum þann, er fyrir stóð. Konungr gekk til stofu. Þar váru fyrir fjórir karlar ok fjórar konur. Ekki var þar heilsat Gauta konungi; þó sezt hann niðr.

Sá tók til orða, er honum sýndist bóndaligastr, ok mælti: "Hví léztu þenna mann hér inn koma?"

Þrællinn svaraði, sá er í dyrunum hafði staðit: "Þessi maðr var svá sterkr, at ek hafða ekki afl við honum."

"Ok hvat gerðir þú, þá er hundrinn gó?"

Þrællinn svaraði: "Ek drap hundinn, því at ek vilda eigi, at hann vísaði fleirum slíkum gaurum at garði sem mér lízt þessi maðr vera."

Bóndi mælti: "Dyggr þræll ertu, ok má eigi þér um kenna, þó at þessir ófimligleikar hafi orðit, ok er vandlaunat þér þín umsjá, ok vil ek á morgin gefa þér verðkaup, ok skaltu þá með mér fara."

Hús váru þar vel búin ok menn vænir ok hæfiliga miklir. Þat fann konungr, at þeir óttuðust hann. Bóndi lét setja borð, ok var matr á borinn. Ok er konungr sér, at honum mun ekki boðinn matr, stígr hann undir borð hjá bónda, tekr til matar ok snæðir djarfliga. Ok er bóndi sér þetta, hættir hann at matast ok dregr hattinn fyrir augu sér. Hvárugir tala hér við aðra, ok er konungr var mettr, lyptir bóndi upp hetti sínum ok bað bera diska af borði, — "því at nú mun eigi mat at varðveita." Síðan fór fólk at sofa.

Konungr lagðist ok til svefns. Ok er hann hafði litla hríð legit, þá kom kona til hans ok mælti: "Mun eigi ráðligt, at þú þiggir beina at mér?"

Konungr svarar: "Þetta horfir vænliga, er þú vilt tala við mik, því at hér eru dauflig hýbýli."

"Eigi þarftu þat at undra, því at vér höfum aldri gest átt á ævi várri, ok þess get ek, at þú sér bónda engi aufúsugestr."

Konungr mælti: "Vel mætti ek launa bónda fyrir allan þann kostnað, er hann hefir fyrir mér haft, þá er ek kem til míns heimilis."

Hún svaraði: "Til meira get ek mun um draga en vér fáim sæmd af þér í móti þessu tilfelli."

Konungr mælti: "Ek bið, at þú gerir mér kunnigt, hversu fólk yðvart heitir."

Hún svarar: "Faðir minn heitir Skafnörtungr. Því hefir hann þat nafn, at hann er svá glöggr um kost sinn, at hann má eigi sjá, at þverri hvárki matr né annat, þat er hann á. Móðir min heitir Tötra. Því hefir hún þat nafn, at hún vill aldri önnur klæði hafa en þat, sem áðr er slitit ok at spjörum orðit, ok þykkir henni þat mikil hagspeki."

Konungr spurði: "Hvat heita bræðr þínir?"

Hún svaraði: "Einn heitir Fjölmóðr, annarr heitir Imsigull, þriði Gillingr."

Konungr mælti: "Hvat heitir þú eða systr þínar?"

Hún svaraði: "Ek heiti Snotra. Hefi ek því þat nafn, at ek þótta vísust allra vár. Systr mínar heita Hjötra ok Fjötra. Hér er sá hamarr við bæ várn, er heitir Gillingshamarr, ok þar í hjá er stapi sá, er vér köllum Ætternisstapa. Hann er svá hár ok þat flug fyrir ofan, at þat kvikendi hefir ekki líf, er þar gengr fyrir niðr. Því heitir þat Ætternisstapi, at þar með fækkum vér várt ætterni, þegar oss þykkir stór kynsl við bera, ok deyja þar allir várir foreldrar fyrir utan alla sótt ok fara þá til Óðins, ok þurfu vér af engu váru forellri þyngsl at hafa né þrjózku, því at þessi sældarstaðr hefir öllum verit jafnfrjáls várum ættmönnum, ok þurfum eigi at lifa við fjártjón eða fæðsluleysi né engi önnur kynsl eða býsn, þótt hér beri til handa. Nú skaltu þat vita, at föður mínum þykkja þetta vera in mestu undr, er þú hefir komit til húsa várra. Væri þat mikil býsn, þótt ótiginn maðr hefði hér mat etit, en þetta eru með öllu undr, at konungr, kalinn ok klæðlauss, hefir komit til húsa várra, því at til þessa munu engi dæmi finnast, ok því ætlar faðir minn ok móðir á morgin at skipta arfi með oss systkinum, en þau vilja síðan ok þrællinn með þeim ganga fyrir Ætternisstapa ok fara svá til Valhallar. Vill faðir minn eigi tæpiligar launa þrælnum þann góðvilja, at hann ætlaði at reka þik ór dyrum, en nú njóti hann sælu með honum. Þykkist hann ok víst vita, at Óðinn mun eigi ganga í mót þrælnum, nema hann sé í hans föruneyti."

Konungr mælti: "Sé ek, at þú munt hér vera málfimust, ok skaltu hafa mína hollustu. Þykkjumst ek sjá, at þú munt mær vera, ok skaltu sofa í hjá mér í nótt." Hún bað konung því ráða.

Um morguninn, sem konungr vaknar, mælti hann: "Þik kveð ek at þessu, Skafnörtungr, ek gekk til yðvars bæjar berfættr, ok því vil ek nú skúa af þér þiggja."

Hann svarar engu ok fær honum skúa ok dró ór þvengina. Þá kvað konungr:

"Skúa tvá,
er mér Skafnörtungr gaf,
þvengjum er hann þá nam;
ills manns
kveð ek aldri verða
grandalausar gjafir."

Síðan bjóst konungr á brutt, ok leiddi Snotra hann á götu. Konungr mælti: "Bjóða vil ek þér með mér at fara, því at mér er grunr á, at nokkut gerist af okkrum fundi, ok ef þú ferr með sveinbarn, þá láttu Gautrek heita, ok drag svá af nafni mínu ok rekstri þeim, er ek hefi haft til hýbýla yðvarra."

Hún svarar: "Vís ván þykki mér á því, at þú getir þessu nær, en ekki má ek með þér fara at sinni, því at í dag skal skipta arfi með oss systkinum eptir föður várn ok móður, því at þau ætla at ganga fyrir Ætternisstapa."

Konungr bað hana vel lifa ok bað hana koma á sinn fund, svá sem henni þætti tími til. Ferr konungr þar til, er hann kemr til sinna manna, ok sezt nú um kyrrt.

2. Þeir bræður gengu fyrir Ætternisstapa

Nú er frá því at segja, þá er Snotra kom heim, sat faðir hennar yfir fé sínu ok mælti: "Með oss hafa orðit býsn mikil, er konungr sjá hefir komit til várra hýbýla ok etit upp fyrir oss mikla eigu ok þat, sem oss henti sízt at láta. Má ek eigi sjá, at vér megum halda öllu váru hyski fyrir takfæðar sakir, ok því hefi ek saman borit alla mína eigu, ok ætla ek at skipta arfi með yðr sonum mínum, en ek ætla mér ok konu minni ok þræli til Valhallar. Má ek eigi þrælnum betra launa sinn trúleika en hann fari með mér. Gillingr skal hafa uxa minn inn góða ok þau Snotra, systir hans. Fjölmóðr skal hafa gullhellur mínar ok þau Hjötra, systir hans. Imsigull skal hafa korn allt ok akra ok þau Fjötra, systir hans. En þess bið ek yðr, börn mín, at eigi fjölgið þér lið yðvart, svá at fyrir þat megi þér eigi halda arfi mínum."

Ok er Skafnörtungr hafði talat slíkt er hann vildi eða honum líkaði, fóru þau öll upp á Gillingshamar, ok leiddu börnin föður sinn ok móður ofan fyrir Ætternisstapa, ok fóru þau glöð ok kát til Óðins.

Nú er þau systkin váru í búi, þykkjast þau þurfa at hagræða sér. Þau taka sér spýtur ok spýta vaðmál at sér, svá at ekki þeira kemr við annat bert. Þótti þeim þá trúast um unnit, at eigi mundi fólk þeira fjölgast. Snotra fann með sjálfri sér, at hún fór með barni. Þokaði hún þá spýtunni í vaðmálinu, svá at ná mátti hendi til. Hún lét sem hún svæfi. En er Gillingr vaknaði eða raumskaði af svefni, varp hann hendinni frá sér ok kom við kinn hennar.

Ok er hann vaknaði, mælti hann: "Hér hefir ófimliga til tekizt, er ek skal hafa grand gert þér. Mér sýndist sem þú sért miklu digrari en verit hefir."

Hún svarar: "Leyn þú þessu sem þú mátt."

Hann svarar: "Þat endemi mun ek ekki gera, því at þetta má með engu móti leynast, síðan er fólk okkart fjölgast."

Litlu síðar fæddi Snotra eitt fagrt sveinbarn ok gaf nafn ok kallaði Gautrek.

Gillingr mælti: "Stór býsn berr nú við, ok má nú eigi leyna, ok skal ek fara at segja bræðrum mínum."

Þeir mæltu: "Allt ráð várt vill nú fyrir farast af býsnum þessum, sem við berr, ok er þetta mikit lagabrot."

Gillingr kvað:

"Heimsliga
er ek veik hendi til,
er ek kom við kinn konu;
lítil lyf
kveða höfð til lýða sona,
af því var hann Gautrekr getinn."

Þeir kveða hann eigi mega um kunna, er hann iðraðist ok vildi aldri, at þetta hefði orðit. Hann kveðst gjarna vilja ganga fyrir Ætternisstapa ok kvað talin smæri býsn. Þeir báðu hann bíða, hvat við bæri fleira.

Fjölmóðr sat at fé um daga ok bar með sér gullhellur sínar, hvert sem hann fór, ok einn dag sofnaði hann ok vaknar við þat, at sniglar tveir svartir höfðu skriðit á gullhellur hans. Honum þótti dala eptir, þar sem dökknat hafði gullit, ok sýndist honum mikit þorrit hafa.

Hann mælti: "Mikit er at verða fyrir þessu fjártjóni, ok ef svá berr optar til, þá mun eigi gott at fara snauðr til Óðins, ok mun ek ganga fyrir Ætternisstapa ok verða eigi optar fyrir þessari fjárauðn, því at aldri hefir orðit jafnkolsvart um mitt efni, síðan faðir minn miðlaði mér fé."

Hann segir bræðrum sínum þessi býsn, er við hafði borit, ok bað þá skipta arfi. Hann kvað þá:

"Stuttir sniglar
átu steina fyr mér,
nú vill oss hvetvetna hata;
snauðr mun ek snópa,
því at sniglar hafa
gull mitt allt grafit."

Síðan fór hann ok hans kona á Gillingshamar ok gengu síðan fyrir Ætternisstapa.

Þat var einn dag, at Imsigull gekk um akra sína. Sá hann fyrir sér þann fugl, er spörr heitir; hann er á vöxt sem tittlingr. Honum leizt nú horfa skaðavænliga, gekk með akrinum ok sá, at fuglinn hafði tekit ór axinu eitt kornit. Þá kvað hann:

"Þat var spell,
ok spörr of vann
á akri Imsiguls;
axi var skatt,
ór var korn numit,
þat mun æ Tötru ætt of trega."

Síðan fór hann ok hans kona, ok gengu þau glöð fyrir Ætternisstapa ok vildu eigi fá optar slíkan skaða.

Gautrekr var þá úti, er hann sá uxann góða. Hann var sjau vetra. Honum varð þat fyrir, at hann lagði uxann með spjóti til bana. Ok er Gillingr sá þetta, þá kvað hann:

"Ungr sveinn
drap uxa fyr mér;
þetta eru banvæn býsn;
mun ek aldri eiga
síðan jafngóligan
grip, þó ek gamall verða."

Hann mælti: "Nú er eigi viðsæmanda."

Fór hann síðan á Gillingshamar ok gekk þaðan fyrir Ætternisstapa.

Nú váru þau tvau eptir, Snotra ok Gautrekr, sonr hennar. Hún býr sik ok bæði þau til bruttferðar, fara nú þangat til, er þau finna Gauta konung, ok tekr hann vel við þeim syni sínum. Fæddist hann þar upp með hirð föður síns ok var bráðgerr á allan þroska, ok líða nú svá fram nokkurir vetr, þar til er Gautrekr var mjök fullkominn at þroska. Þá bar svá til, at Gauti konungr tók sótt ok kallaði til sín vini sína.

Konungr mælti: "Þér hafið verit mér hlýðnir ok eptirlátir í öllu, en nú þykki mér mikil ván, at þessi sótt, er ek hefi, skili vára vingan. Vil ek ríki þetta, er ek hefi átt, gefa Gautreki, syni mínum, ok þar með konungs nafn."

Þeim líkaði þetta vel, ok eptir andlát Gauta konungs var Gautrekr til konungs tekinn yfir Gautland, ok er hans víða getit í fornum sögum.

En nú víkr þessi sögu nokkura stund norðr í Noreg, ok segir frá þeim fylkiskonungum, er þar váru í þann tíma, ok frá þeira afkvæmi. En þá síðan víkr þessi sögu aptr til Gautlands til Gautreks konungs ok sona hans. Svá it sama gengr þessi saga um Svíaríki ok víða annars staðar.

3. Frá fylkiskonungum ok ætt Starkaðar

Húnþjófr hét konungr, er ráðit hefir fyrir Hörðalandi. Hann var sonr Friðþjófs ins frœkna ok Ingibjargar innar fögru. Hann átti þrjá sonu. Herþjófr hét sonr hans, er síðan var konungr á Hörðalandi, annarr hét Geirþjófr Upplendinga konungr, þriði var Friðþjófr Þelamerkr konungr. Þessir váru allir ríkir konungar ok hermenn miklir, en þó var Herþjófr konungr fyrir þeim at viti ok ráðagerð. Hann var löngum í hernaði, ok varð hann af því frægr mjök.

Í þenna tíma var sá konungr á Ögðum, er Haraldr hét. Hann var ríkr konungr. Hann var kallaðr Haraldr inn egðski. Víkarr hét sonr hans. Hann var þá ungr ok efniligr.

Stórvirkr hét maðr; hann var sonr Starkaðar Áludrengs. Starkaðr var hundvíss jötunn. Hann tók ór Álfheimum Álfhildi, dóttur Álfs konungs. Álfr konungr hét þá á Þór, at Álfhildr skyldi aptr koma. Þá drap Þórr Starkað, en flutti Álfhildi heim til föður síns, ok var hún þá með barni. Hún fæddi son þann, er Stórvirkr hét, er áðr er nefndr. Hann var fríðr maðr sýnum ok þó svartr á hár, meiri ok sterkari en aðrir menn. Hann var víkingr mikill. Hann kom til hirðar Haralds konungs á Ögðum ok gerðist hans landvarnarmaðr. Haraldr konungr gaf honum ey þá, er Þruma heitir, á Ögðum, ok þar bjó Stórvirkr. Hann var löngum í hernaði, en stundum var hann með Haraldi konungi.

Stórvirkr nam á brutt Unni, dóttur Freka jarls af Hálogalandi, ok fór síðan heim til bús síns í Þrumu. Þau áttu son, er Starkaðr hét. Synir Freka jarls, Fjöri ok Fýri, fóru at Stórvirk ok kómu á bæ hans um nótt á óvart með her ok brenndu bæinn ok Stórvirk inni ok Unni, systur sína, ok alla menn, þá er þar váru, því at þeir þorðu eigi dyrr upp at lúka ok hræddust, at Stórvirkr mundi út komast. Þeir sigldu þegar á brutt um nóttina ok norðr með landi, ok annan dag eptir, er á leið, gerði at þeim storm, ok sigldu þeir í boða fyrir Staði, ok týndist þar öll skipshöfn þeira.

Starkaðr, sonr Stórvirks, var þá ungr, er faðir hans lézt, ok fekk Haraldr konungr honum þá fóstr með hirð sinni. Svá segir Starkaðr frá:

"Þá var ek ungr,
er inni brann
flotna fjöld
með feðr þjóðu,
þrár nær vági
fyr Þrumu innan
herhröðuðr
Haralds ins egðska.

Ok menbrota
mágar véltu
Fjöri ok Fýri,
Freka arfþegar,
Unnar bræðr,
eiðu minnar."