Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[य] युगक्षयात परिक्षीणे धर्मे लॊके च भारत थस्युभिः पीड्यमाने च कदं सदेयं पितामह 2 [भ] हन्त ते कद्ययिष्यामि नीतिम आपत्सु भारत उत्सृज्यापि घृणां काले यदा वर्तेत भूमिपः 3 अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम भरथ्वाजस्य संवाथं राज्ञः शत्रुं तपस्य च 4 राजा शत्रुं तपॊ नाम सौवीराणां महारदः कणिङ्कम उपसंगम्य पप्रच्छार्द विनिश्चयम 5 अलब्धस्य कदं लिप्सा लब्धं केन विवर्धते वर्धितं पालयेत केन पालितं परणयेत कदम 6 तस्मै विनिश्चयार्दं स परिपृष्टार्द निश्चयः उवाच बराह्मणॊ वाक्यम इथं हेतुमथ उत्तरम 7 नित्यम उथ्यतथण्डः सयान नित्यं विवृतपौरुषः अच्छिथ्रश छिथ्रथर्शी च परेषां विवरानुगः 8 नित्यम उथ्यतथण्डस्य भृशम उथ्विजते जनः तस्मात सर्वाणि भूतानि थण्डेनैव पररॊधयेत 9 एवम एव परशंसन्ति पण्डितास तत्त्वथर्शिनः तस्माच चतुष्टये तस्मिन परधानॊ थण्ड उच्यते 10 छिन्नमूले हय अधिष्ठाने सर्वे तज जीविनॊ हताः कदं हि शाखास तिष्ठेयुश छिन्नमूले वनस्पतौ 11 मूलम एवाथितश छिन्थ्यात परपक्षस्य पण्डितः ततः सहायान पक्षं च सर्वम एवानुसारयेत 12 सुमन्त्रितं सुविक्रान्तं सुयुथ्धं सुपलायितम आपथां पथकालेषु कुर्वीत न विचारयेत 13 वान मात्रेण विनीतः सयाथ धृथयेन यदा कषुरः शलक्ष्णपूर्वाभिभाषी च कामक्रॊधौ विवर्जयेत 14 सपत्नसहिते कार्ये कृत्वा संधिं न विश्वसेत अपक्रामेत ततः कषिप्रं कृतकार्यॊ विचक्षणः 15 शत्रुं च मित्ररूपेण सान्त्वेनैवाभिसान्त्वयेत नित्यशश चॊथ्विजेत तस्मात सर्पाथ वेश्म गताथ इव 16 यस्य बुथ्धिं परिभवेत तम अतीतेन सान्त्वयेत अनागतेन थुष्प्रज्ञं परत्युत्पन्नेन पण्डितम 17 अञ्जलिं शपदं सान्त्वं परणम्य शिरसा वथेत अश्रुप्रपातनं चैव कर्तव्यं भूतिम इच्छता 18 वहेथ अमित्रं सकन्धेन यावत कालविपर्ययः अदैनम आगते काले भिन्थ्याथ घटम इवाश्मनि 19 मुहूर्तम अपि राजेन्थ्र तिन्थुकालातवज जवलेत न तुषाग्निर इवानर्चिर धूमायेत नरश चिरम 20 नानर्दकेनार्दवत्त्वं कृतघ्नेन समाचरेत अर्दे तु शक्यते भॊक्तुं कृतकार्यॊ ऽवमन्यते तस्मात सर्वाणि कार्याणि सावशेषाणि कारयेत 21 कॊकिलस्य वराहस्य मेरॊः शून्यस्य वेश्मनः वयाडस्य भक्तिचित्रस्य यच छरेष्ठं तत समाचरेत 22 उत्दायॊत्दाय गच्छेच च नित्ययुक्तॊ रिपॊर गृहान कुशलं चापि पृच्छेत यथ्य अप्य अकुशलं भवेत 23 नालसाः पराप्नुवन्त्य अर्दान न कलीबा न च मानिनः न च लॊकरवाथ भीता न च शश्वत परतीक्षिणः 24 नास्य छिथ्रं परॊ विथ्याथ विथ्याच छिथ्रं परस्य तु गूहेत कूर्म इवाङ्गानि रक्षेथ विवरम आत्मनः 25 बकवच चिन्तयेथ अर्दान सिंहवच च पराक्रमेत वृकवच चावलुम्पेत शशवच च निविष्पतेत 26 पानम अक्षास तदा नार्यॊ मृगया गीतवाथितम एतानि युक्त्या सेवेत परसङ्गॊ हय अत्र थॊषवान 27 कुर्यात कृणमयं चापं शयीत मृगशायिकाम अन्धः सयाथ अन्धवेलायां बाधिर्यम अपि संश्रयेत 28 थेशं कालं समासाथ्य विक्रमेत विचक्षणः थेशकालाभ्यतीतॊ हि विक्रमॊ निष्फलॊ भवेत 29 कालाकालौ संप्रधार्य बलाबलम अदात्मनः परस्परबलं जञात्वा तदात्मानं नियॊजयेत 30 थण्डेनॊपनतं शत्रुं यॊ राजा न नियच्छति स मृत्युम उपगूह्यास ते गर्भम अश्वतरी यदा 31 सुपुष्पितः सयाथ अफलः फलवान सयाथ थुरारुहः आमः सयात पक्वसंकाशॊ न च शीर्येत कस्य चित 32 आशां कालवतीं कुर्यात तां च विघ्नेन यॊजयेत विघ्नं निमित्ततॊ बरूयान निमित्तं चापि हेतुतः 33 भीतवत संविधातव्यं यावथ भयम अनागतम आगतं तु भयं थृष्ट्वा परहर्तव्यम अभीतवत 34 न संशयम अनारुह्य नरॊ भथ्राणि पश्यति संशयं पुनर आरुह्य यथि जीवति पश्यति 35 अनागतं विजानीयाथ यच्छेथ भयम उपस्दितम पुनर वृथ्धिक्षयात किं चिथ अभिवृत्तं निशामयेत 36 परत्युपस्दित कालस्य सुखस्य परिवर्जनम अनागतसुखाशा च नैष बुथ्धिमतां नयः 37 यॊ ऽरिणा सह संधाय सुखं सवपिति विश्वसन स वृक्षाग्र परसुप्तॊ वा पतितः परतिबुध्यते 38 कर्मणा येन तेनेह मृथुना थारुणेन वा उथ्धरेथ थीनम आत्मानं समर्दॊ धर्मम आचरेत 39 ये सपत्नाः सपत्नानां सर्वांस तान अपवत्सयेत आत्मनश चापि बॊथ्धव्याश चाराः परणिहितः परैः 40 चारः सुविहितः कार्य आत्मनॊ ऽद परस्य च पाषण्डांस तापसाथींश च परराष्ट्रं परवेशयेत 41 उथ्यानेषु विहारेषु परपास्व आवसदेषु च पानागारेषु वेशेषु तीर्देषु च सभासु च 42 धर्माभिचारिणः पापाश चारा लॊकस्य कण्टकाः समागच्छन्ति तान बुथ्ध्वा नियच्छेच छमयेथ अपि 43 न विश्वसेथ अविश्वस्ते विश्वस्ते नापि विश्वसेत विश्वस्तं भयम अन्वेति नापरीक्ष्य च विश्वसेत 44 विश्वासयित्वा तु परं तत्त्वभूतेन हेतुना अदास्य परहरेत काले किं चिथ विचलिते पथे 45 अशङ्क्यम अपि शङ्केत नित्यं शङ्केत शङ्कितात भयं हि शङ्किताज जातं स मूलम अपि कृन्तति 46 अवधानेन मौनेन काषायेण जटाजिनैः विश्वासयित्वा थवेष्टारम अवलुम्पेथ यदा वृकः 47 पुत्रॊ वा यथि वा भराता पिता वा यथि वा सुहृत अर्दस्य विघ्नं कुर्वाणा हन्तव्या भूतिवर्धनाः 48 गुरॊर अप्य अवलिप्तस्य कार्याकार्यम अजानतः उत्पदप्रतिपन्नस्य थण्डॊ भवति शासनम 49 परत्युत्दानाभिवाथाभ्यां संप्रथानेन कस्य चित परतिपुष्कल घाती सयात तीक्ष्णतुण्ड इव थविजः 50 नाछित्त्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म थारुणम नाहत्वा मत्स्यघातीव पराप्नॊति परमां शरियम 51 नास्ति जात्या रिपुर नाम मित्रं नाम न विथ्यते सामर्द्य यॊगाज जायन्ते मित्राणि रिपवस तदा 52 अमित्रं नैव मुञ्चेत बरुवन्तं करुणान्य अपि थुःखं तत्र न कुर्वीत हन्यात पूर्वापकारिणम 53 संग्रहानुग्रहे यत्नः सथा कार्यॊ ऽनसूयता निग्रहश चापि यत्नेन कर्तव्यॊ भूतिम इच्छता 54 परहरिष्यन परियं बरूयात परहृत्यापि परियॊत्तरम अपि चास्य शिरश छित्त्वा रुथ्याच छॊचेथ अदापि वा 55 निमन्त्रयेत सान्त्वेन संमानेन तितिक्षया आशा कारणम इत्य एतत कर्तव्यं भूतिम इच्छता 56 न शुष्कवैरं कुर्वीत न बाहुभ्यां नथीं तरेत अपार्दकम अनायुष्यं गॊविषाणस्य भक्षणम थन्ताश च परिघृष्यन्ते रसश चापि न लभ्यते 57 तरिवर्गे तरिविधा पीडानुबन्धास तरय एव च अनुबन्ध वधौ जञात्वा पीडां हि परिवर्जयेत 58 ऋण शेषॊ ऽगनिशेषश च शत्रुशेषस तदैव च पुनः पुनर विवर्धेत सवल्पॊ ऽपय अनिवारितः 59 वर्धमानम ऋणं तिष्ठत परिभूताश च शत्रवः आवहन्त्य अनयं तीव्रं वयाधयश चाप्य उपेक्षिताः 60 नासम्यक कृतकारी सयाथ अप्रमत्तः सथा भवेत कण्टकॊ ऽपि हि थुश्छिन्नॊ विकारं कुरुते चिरम 61 वधेन च मनुष्याणां मार्गाणां थूषणेन च आकराणां विनाशैश च परराष्ट्रं विनाशयेत 62 गृध्रथृष्टिर बकालीनः शवचेष्टः सिंहविक्रमः अनुथ्विग्नः काकशङ्की भुजंगचरितं चरेत 63 शरेणि मुख्यॊपजापेषु वल्लभानुनयेषु च अमात्यान परिरक्षेत भेथसंघातयॊर अपि 64 मृथुर इत्य अवमन्यन्ते तीक्ष्ण इत्य उथ्विजन्ति च तीक्ष्णकाले च तीक्ष्णः सयान मृथु काले मृथुर भवेत 65 मृथुना सुमृथं हन्ति मृथुना हन्ति थारुणम नासाध्यं मृथुना किं चित तस्मात तीक्ष्णतरं मृथु 66 काले मृथुर यॊ भवति काले भवति थारुणः स साधयति कृत्यानि शत्रूंश चैवाधितिष्ठति 67 पण्डितेन विरुथ्धः सन थूरे ऽसमीति न विश्वसेत थीर्घौ बुथ्धिमतॊ बाहू याभ्यां हिंसति हिंसितः 68 न तत तरेथ यस्य न पारम उत्तरेन; न तथ धरेथ यत पुनर आहरेत परः न तत खनेथ यस्य न मूलम उत्खनेन; न तं हन्याथ यस्य शिरॊ न पातयेत 69 इतीथम उक्तं वृजिनाभिसंहितं; न चैतथ एवं पुरुषः समाचरेत परप्रयुक्तं तु कदं निशामयेथ; अतॊ मयॊक्तं भवतॊ हितार्दिना 70 यदावथ उक्तं वचनं हितं तथा; निशम्य विप्रेण सुवीर राष्ट्रियः तदाकरॊथ वाक्यम अथीनचेतनः; शरियं च थीप्तां बुभुजे स बान्धवः |
1
[y] yugakṣayāt parikṣīṇe dharme loke ca bhārata dasyubhiḥ pīḍyamāne ca kathaṃ stheyaṃ pitāmaha 2 [bh] hanta te kathyayiṣyāmi nītim āpatsu bhārata utsṛjyāpi ghṛṇāṃ kāle yathā varteta bhūmipaḥ 3 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam bharadvājasya saṃvādaṃ rājñaḥ śatruṃ tapasya ca 4 rājā śatruṃ tapo nāma sauvīrāṇāṃ mahārathaḥ kaṇiṅkam upasaṃgamya papracchārtha viniścayam 5 alabdhasya kathaṃ lipsā labdhaṃ kena vivardhate vardhitaṃ pālayet kena pālitaṃ praṇayet katham 6 tasmai viniścayārthaṃ sa paripṛṣṭārtha niścayaḥ uvāca brāhmaṇo vākyam idaṃ hetumad uttaram 7 nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ acchidraś chidradarśī ca pareṣāṃ vivarānugaḥ 8 nityam udyatadaṇḍasya bhṛśam udvijate janaḥ tasmāt sarvāṇi bhūtāni daṇḍenaiva prarodhayet 9 evam eva praśaṃsanti paṇḍitās tattvadarśinaḥ tasmāc catuṣṭaye tasmin pradhāno daṇḍa ucyate 10 chinnamūle hy adhiṣṭhāne sarve taj jīvino hatāḥ kathaṃ hi śākhās tiṣṭheyuś chinnamūle vanaspatau 11 mūlam evāditaś chindyāt parapakṣasya paṇḍitaḥ tataḥ sahāyān pakṣaṃ ca sarvam evānusārayet 12 sumantritaṃ suvikrāntaṃ suyuddhaṃ supalāyitam āpadāṃ padakāleṣu kurvīta na vicārayet 13 vān mātreṇa vinītaḥ syād dhṛdayena yathā kṣuraḥ ślakṣṇapūrvābhibhāṣī ca kāmakrodhau vivarjayet 14 sapatnasahite kārye kṛtvā saṃdhiṃ na viśvaset apakrāmet tataḥ kṣipraṃ kṛtakāryo vicakṣaṇaḥ 15 śatruṃ ca mitrarūpeṇa sāntvenaivābhisāntvayet nityaśaś codvijet tasmāt sarpād veśma gatād iva 16 yasya buddhiṃ paribhavet tam atītena sāntvayet anāgatena duṣprajñaṃ pratyutpannena paṇḍitam 17 añjaliṃ śapathaṃ sāntvaṃ praṇamya śirasā vadet aśruprapātanaṃ caiva kartavyaṃ bhūtim icchatā 18 vahed amitraṃ skandhena yāvat kālaviparyayaḥ athainam āgate kāle bhindyād ghaṭam ivāśmani 19 muhūrtam api rājendra tindukālātavaj jvalet na tuṣāgnir ivānarcir dhūmāyeta naraś ciram 20 nānarthakenārthavattvaṃ kṛtaghnena samācaret arthe tu śakyate bhoktuṃ kṛtakāryo 'vamanyate tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet 21 kokilasya varāhasya meroḥ śūnyasya veśmanaḥ vyāḍasya bhakticitrasya yac chreṣṭhaṃ tat samācaret 22 utthāyotthāya gacchec ca nityayukto ripor gṛhān kuśalaṃ cāpi pṛccheta yady apy akuśalaṃ bhavet 23 nālasāḥ prāpnuvanty arthān na klībā na ca māninaḥ na ca lokaravād bhītā na ca śaśvat pratīkṣiṇaḥ 24 nāsya chidraṃ paro vidyād vidyāc chidraṃ parasya tu gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ 25 bakavac cintayed arthān siṃhavac ca parākramet vṛkavac cāvalumpeta śaśavac ca niviṣpatet 26 pānam akṣās tathā nāryo mṛgayā gītavāditam etāni yuktyā seveta prasaṅgo hy atra doṣavān 27 kuryāt kṛṇamayaṃ cāpaṃ śayīta mṛgaśāyikām andhaḥ syād andhavelāyāṃ bādhiryam api saṃśrayet 28 deśaṃ kālaṃ samāsādya vikrameta vicakṣaṇaḥ deśakālābhyatīto hi vikramo niṣphalo bhavet 29 kālākālau saṃpradhārya balābalam athātmanaḥ parasparabalaṃ jñātvā tathātmānaṃ niyojayet 30 daṇḍenopanataṃ śatruṃ yo rājā na niyacchati sa mṛtyum upagūhyās te garbham aśvatarī yathā 31 supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalavān syād durāruhaḥ āmaḥ syāt pakvasaṃkāśo na ca śīryeta kasya cit 32 āśāṃ kālavatīṃ kuryāt tāṃ ca vighnena yojayet vighnaṃ nimittato brūyān nimittaṃ cāpi hetutaḥ 33 bhītavat saṃvidhātavyaṃ yāvad bhayam anāgatam āgataṃ tu bhayaṃ dṛṣṭvā prahartavyam abhītavat 34 na saṃśayam anāruhya naro bhadrāṇi paśyati saṃśayaṃ punar āruhya yadi jīvati paśyati 35 anāgataṃ vijānīyād yacched bhayam upasthitam punar vṛddhikṣayāt kiṃ cid abhivṛttaṃ niśāmayet 36 pratyupasthita kālasya sukhasya parivarjanam anāgatasukhāśā ca naiṣa buddhimatāṃ nayaḥ 37 yo 'riṇā saha saṃdhāya sukhaṃ svapiti viśvasan sa vṛkṣāgra prasupto vā patitaḥ pratibudhyate 38 karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā uddhared dīnam ātmānaṃ samartho dharmam ācaret 39 ye sapatnāḥ sapatnānāṃ sarvāṃs tān apavatsayet ātmanaś cāpi boddhavyāś cārāḥ praṇihitaḥ paraiḥ 40 cāraḥ suvihitaḥ kārya ātmano 'tha parasya ca pāṣaṇḍāṃs tāpasādīṃś ca pararāṣṭraṃ praveśayet 41 udyāneṣu vihāreṣu prapāsv āvasatheṣu ca pānāgāreṣu veśeṣu tīrtheṣu ca sabhāsu ca 42 dharmābhicāriṇaḥ pāpāś cārā lokasya kaṇṭakāḥ samāgacchanti tān buddhvā niyacchec chamayed api 43 na viśvased aviśvaste viśvaste nāpi viśvaset viśvastaṃ bhayam anveti nāparīkṣya ca viśvaset 44 viśvāsayitvā tu paraṃ tattvabhūtena hetunā athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade 45 aśaṅkyam api śaṅketa nityaṃ śaṅketa śaṅkitāt bhayaṃ hi śaṅkitāj jātaṃ sa mūlam api kṛntati 46 avadhānena maunena kāṣāyeṇa jaṭājinaiḥ viśvāsayitvā dveṣṭāram avalumped yathā vṛkaḥ 47 putro vā yadi vā bhrātā pitā vā yadi vā suhṛt arthasya vighnaṃ kurvāṇā hantavyā bhūtivardhanāḥ 48 guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ utpathapratipannasya daṇḍo bhavati śāsanam 49 pratyutthānābhivādābhyāṃ saṃpradānena kasya cit pratipuṣkala ghātī syāt tīkṣṇatuṇḍa iva dvijaḥ 50 nāchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti paramāṃ śriyam 51 nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate sāmarthya yogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā 52 amitraṃ naiva muñceta bruvantaṃ karuṇāny api duḥkhaṃ tatra na kurvīta hanyāt pūrvāpakāriṇam 53 saṃgrahānugrahe yatnaḥ sadā kāryo 'nasūyatā nigrahaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā 54 prahariṣyan priyaṃ brūyāt prahṛtyāpi priyottaram api cāsya śiraś chittvā rudyāc choced athāpi vā 55 nimantrayeta sāntvena saṃmānena titikṣayā āśā kāraṇam ity etat kartavyaṃ bhūtim icchatā 56 na śuṣkavairaṃ kurvīta na bāhubhyāṃ nadīṃ taret apārthakam anāyuṣyaṃ goviṣāṇasya bhakṣaṇam dantāś ca parighṛṣyante rasaś cāpi na labhyate 57 trivarge trividhā pīḍānubandhās traya eva ca anubandha vadhau jñātvā pīḍāṃ hi parivarjayet 58 ṛṇa śeṣo 'gniśeṣaś ca śatruśeṣas tathaiva ca punaḥ punar vivardheta svalpo 'py anivāritaḥ 59 vardhamānam ṛṇaṃ tiṣṭhat paribhūtāś ca śatravaḥ āvahanty anayaṃ tīvraṃ vyādhayaś cāpy upekṣitāḥ 60 nāsamyak kṛtakārī syād apramattaḥ sadā bhavet kaṇṭako 'pi hi duśchinno vikāraṃ kurute ciram 61 vadhena ca manuṣyāṇāṃ mārgāṇāṃ dūṣaṇena ca ākarāṇāṃ vināśaiś ca pararāṣṭraṃ vināśayet 62 gṛdhradṛṣṭir bakālīnaḥ śvaceṣṭaḥ siṃhavikramaḥ anudvignaḥ kākaśaṅkī bhujaṃgacaritaṃ caret 63 śreṇi mukhyopajāpeṣu vallabhānunayeṣu ca amātyān parirakṣeta bhedasaṃghātayor api 64 mṛdur ity avamanyante tīkṣṇa ity udvijanti ca tīkṣṇakāle ca tīkṣṇaḥ syān mṛdu kāle mṛdur bhavet 65 mṛdunā sumṛdaṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataraṃ mṛdu 66 kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ sa sādhayati kṛtyāni śatrūṃś caivādhitiṣṭhati 67 paṇḍitena viruddhaḥ san dūre 'smīti na viśvaset dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ 68 na tat tared yasya na pāram uttaren; na tad dhared yat punar āharet paraḥ na tat khaned yasya na mūlam utkhanen; na taṃ hanyād yasya śiro na pātayet 69 itīdam uktaṃ vṛjinābhisaṃhitaṃ; na caitad evaṃ puruṣaḥ samācaret paraprayuktaṃ tu kathaṃ niśāmayed; ato mayoktaṃ bhavato hitārthinā 70 yathāvad uktaṃ vacanaṃ hitaṃ tadā; niśamya vipreṇa suvīra rāṣṭriyaḥ tathākarod vākyam adīnacetanaḥ; śriyaṃ ca dīptāṃ bubhuje sa bāndhavaḥ |