Sturlaugs saga starfsama

1. Söguhetjur kynntar

Allir menn, þeir sem sannfróðir eru at um tíðendi, vita, at Tyrkir ok Asíamenn byggðu Norðrlönd. Hófst þá tunga sú, er síðan dreifðist um öll lönd. Formaðr þess fólks hét Óðinn, er menn rekja ætt til.

Í þann tíma réð sá konungr fyrir Þrándheimi í Noregi, er Haraldr gullmuðr hét. Hann átti drottningu. Ekki er getit barna þeira. Jarl einn var í ríki hans, er Hringr hét. Hann sat fram við sjó í Kaupangi. Hann átti dóttur eina, er kölluð var Ása in fagra, því at hún bar af öllum jómfrúm henni samtíða sem rauða gull af eiri blökku eða sem sól af himintunglum öðrum.

Ingólfr hét ríkr maðr, er réð fyrir Naumudælafylki. Hann átti þann son, er Sturlaugr hét. Hann var snemma mjök mikill á vöxt, ljóss á hár ok hörund, kurteisligr í öllum háttum ok allr var hans líkami vel skapaðr, blíðr í máli við sína menn, hægr í skapi ok örr af peningum; því var hann stórum vinsæll. Hann vandi sik við skot ok sund ok alls kyns íþróttir. Ingólfr, faðir hans, hafði atsetr á þeim bæ, er heita Skartastaðir. Hann var inn mesti rausnarmaðr ok hafði fjölda fólks með sér. Annat bú átti hann sér í ey þeiri, er Njarðey heitir, var þar ok fjölmenni mikit, ok enn átti hann önnur fjögur bú.

Maðr hét Ásgauti. Hann bjó á bæ þeim, er Tunglaheimr heitir. Hann var mikils háttar maðr. Hann átti þá konu, er Gríma hét. Þau áttu tvá sonu. Hét annarr Jökull, en annarr Guttormr. Þeir váru gildir menn ok vel menntir sem faðir þeira. Maðr hét Þórgautr. Hann bjó í eyju þeiri, er Loka heitir. Kona hans hét Helga. Þau áttu tvá sonu. Hét annarr sonr þeira Sóti, en annarr Hrólfr nefja. Þeir váru miklir menn ok sterkir. Hrafn hét maðr. Hann var bóndi. Hann bjó í eyju þeiri, er Urga heitir. Kona hans hét Helga. Þau áttu einn son, er Sighvatr hét. Hann var sterkr at afli ok menntr vel. Járngerðr hét kona. Hún bjó á þeim bæ, er á Bergi heitir, skammt frá Ingólfi. Hún átti sér þann son, er Áki hét. Hann var mikill maðr at afli. Hann gekk næst Sturlaugi um allar íþróttir af þeim mönnum, sem honum váru samtíða. Þeir lékust við barnleikum Áki ok Sturlaugr.

Þessir menn lékust allir barnleikum, er nú váru taldir, ok námu alls kyns íþróttir, þær sem mönnum váru þá tíðar kenna sonum sínum, ok sórust þeir í fóstbræðralag. Váru þó allir saman með feðrum sínum í góðu meðlæti.

2. Frá Véfreyju

Véfreyja hét kona, mikilhæf ok auðug, ok hafði búit á þeim bæ Vé. Sonu átti hún tvá. Hét annarr Rauðr, en annarr Hrafn. Báðir váru þeir miklir ok sterkir menn ok vel búnir at vápnum ok klæðum. Fóstri Véfreyju hét Svipuðr. Þau váru bæði margvís ok fróð í flestu. Hún átti bæ góðan, ok váru tvennar dyrr á. Sat hún þar hvern dag ok horfði sinn dag í hverjar dyrr. Kom henni fátt óvart. Jafnan spann hún lín. Hún sat á stóli. Hún gerðist mjök rauðeygð af elli, en þó sá hún, er nokkut fór at garði, hvat sem at fór, því at fátt kom henni óvart. Ása in fagra var þar á fóstri, meðan hún var ung, ok nam þar kunnáttu. Véfreyja unni henni mikit ok hvár annarri þeira.

3. Sturlaugr bað Ásu

Einn tíma talar Ingólfr við þá Sturlaug ok fóstbræðr: "Hversu lengi skal svá fram fara, at þit fóstbræðr leikizt barnleikum við sem meyjar til manna? Væri þat heldr röskra drengja siðr at fremja nokkut til frama eða biðja sér kvenna at minnsta kosti ok setjast í bú ok stýra ríki ok fé með föður sínum."

Sturlaugr sagði: "Hvert skal ek mér konu biðja, er þú eggjar þess svá mjök?"

Ingólfr mælti: "Hringr jarl á sér dóttur, er heitir Ása in fagra. Hún er væn kona ok vel viti borin."

Sturlaugr segir: "Ek em enn eigi mjök gamall til kvánbæna ok lítt ráðinn í skapi, en þó mun ek þessa leita, ok ætla ek þó til lítils koma munu."

Nú búa þeir ferð sína ok eru saman sex tigir manna, vel búnir at vápnum ok klæðum ok hestum. Ríða nú leið sína ok koma at kveldi dags til Hrings jarls ok fá þar viðtökur góðar. Gerði jarl veizlu góða ok merkiliga í móti þeim. Sátu þeir þar þrjár nætr. Ok einn dag gengu þeir með jarli til skemmu Ásu, ok hefir Sturlaugr frammi erendi sín ok biðr Ásu sér til handa. Jarl víkr til sjálfrar hennar.

Nú segir jarl dóttur sinni til þeira ok mælti svá: "Biðli áttu hér at svara, dóttir."

Ása mælti: "Hvat heitir sá?"

"Hann heitir Sturlaugr," segir jarl.

Ása segir: "Fyrir hví munda ek eiga þann mann, er jafnan vinnr heima búverk með móður sinni ok gerir ekkert til frama?"

Við þessi orð varð Sturlaugr reiðr mjök ok ríðr í brott ok heim.

4. Hernaðr fóstbræðra

Um várit búa þeir fóstbræðr tíu skip ór landi ok herja um Austrlönd ok hafa jafnan sigr, hvar eð þeir koma. Þeir létu fara í friði kaupmenn, en brutu undir sik spellvirkja ok váru úti á sumrum í víking, en heima um vetrum með feðrum sínum. Nú fýsir þá frá þessari iðju ok skipta nú öllum herföngum. Taka þeir fóstbræðr lausafé ok fara með til feðra sinna, en þeir láta liðit liggja í hernaði með skip sín. Sitja þeir Sturlaugr ok fóstbræðr nú um kyrrt.

5. Konugur fastnar sér Ásu

Þat er nú hér næst at segja, at drottning Haralds konungs tók sótt ok andaðist. Þat þótti konungi mikill skaði, því at hann gerðist nú svá mjök gamall, ok varð hann hryggr við líflát hennar. Ráðaneyti ok hirðmenn konungs segja honum ráð at biðja sér kvennu til drottningar, — "ok megi þér þá af hyggja afgangi frúinnar, en þrá hana eigi lengr."

Konungr segir: "Hvar skal ek mér konu biðja?"

Þeir segja: "Hringr jarl á sér dóttur, er Ása heitir. Hana máttu fá, ef þú vilt, þegar þér lízt."

Konungr segir svá vera skyldu, búa nú ferð sína ok hafa hundrað manna.

Nú ríða þeir þar til, er þeir koma á fund Hrings jarls; hann var úti, ok váru menn á leiki fyrir honum. Konungr reið at svá snart, at menn stukku frá tveggja vegna. Konungr gerði tvá kosti, at festa honum dóttur sína elligar mundi hann þar drepinn í stað.

Jarl segir: "Förum vér til skemmu Ásu ok tölum við hana, svá at vér vitum, hver svör hennar eru."

"Nei," segir konungr, "eigi vil ek vera vánbiðill dóttur þinnar, ok kjós skjótt annat hvárt."

Jarl íhugar nú ok þykkist vita, at hann muni ofrliði borinn, rétti fram höndina ok festi konungi dóttur sína. Skyldi hún sitja í festum þrjá vetr. Snýr konungr þegar í brott ok ríðr heim, unandi vel við sína ferð. Jarl er eptir ok unir heldr lítt við sinn hlut, stendr upp ok gengr til skemmu Ásu, settist niðr ok blés mæðiliga.

Ása mælti þá: "Hvat er þér at meini, faðir minn, er þú ert svá fálátr, eða hefir þú nokkur ný tíðendi oss at segja?"

"Tíðendi þykkja mér," segir jarl, "at ek hefi þik nauðigr manni festa."

"Hverr er sá?" segir hún.

"Haraldr konungr," segir hann, "hefir fest þik, ok skaltu sitja í festum þrjá vetr."

Hún svarar þá: "Eigi valdist sá inn minnsti til, en eigi má vita, hvat þá er tíðenda. Kann vera öðrum sé ætlat, ok skipast má á skemmri stundu, ok ver kátr, faðir."

Jarl mælti: "Betr þætti mér þú gefin Sturlaugi."

Hún svarar: "Eigi veit ek, hvat fyrir beztu má verða."

Nú líða stundir, ok er nú kyrrt um hríð.

6. Kolr krappi fastnar sér Ásu

Einn dag er þess getit, at Hringr jarl var úti á leikvelli ok hirðmenn hans með honum. Þeir sáu koma ríðandi mann af mörkinni fram, mikinn vexti. Hestr hans var allr brynjaðr ok svá sjálfr hann, svartr skjöldr á hlið, höggspjót í hendi. Hann reið svá snart, at menn stukku undan tveggja vegna. Hann reið svá fram ok sat á hesti sínum ok lagði spjótit fram á milli eyrna á hestinum ok mælti: "Heill, herra."

Jarl tók kveðju hans ok spyrr, hverr hann væri. Hann segir: "Ek heiti Kolr krappi, en þat er erendi mitt hingat at biðja Ásu, dóttur þinnar, mér til handa."

Jarl mælti: "Veiztu þat eigi, at hún er festarkona Haralds konungs?"

Kolr segir: "Eigi þykkir mér verr at eiga hana, ok ger nú annat hvárt, at þú gef fram festarnar, elligar rek ek spjótit í gegnum þik."

Jarl íhugar nú þetta ok þykkist nú vita, at eigi muni kostrinn góðr, kýss þat af at lifa, þótti einskis utan ills þaðan af ván. Þótti honum eigi undir, hversu illt þeir ætti til samans Haraldr konungr ok Kolr, ok selr nú fram festarnar.

Kolr mælti: "Seg Haraldi konungi, at ek skora honum hólmgöngu austr við Gautelfi, þá er líðr hávetrinn. Hafi sá meyna, er sigr fær, en komi hann eigi né vogi at berjast, þá beri hann níðingsorð fyrir hverjum manni svá lengi sem hann lifir. Sitið heilir, herra."

Síðan snýr Kolr hesti sínum ok reið brott ok þóttist vel hafa fram gengit.

Jarl unir illa við sinn hlut ok sitr eptir nokkura stund, stendr síðan upp ok gengr til skemmu dóttur sinnar ok settist niðr hjá henni ok má varla mæla.

Ása mælti: "Ertu sjúkr, faðir minn?"

Jarl mælti: "Betr væri sótt ok bráðr dauði en fá slíka skömm, at gefa nauðigr dóttur sína."

Ása mælti: "Hverjum er ek nú gift?"

Jarl mælti: "Hann heitir Kolr krappi."

Hún segir: "Bregðast má til betra en eiga inn versta mann, ok verða mun betri várr hagr en svá sem nú er ætlat, ok einn mun hljóta þenna kost, en eigi tveir. Má ok svá verða, at hvárrgi þeira hljóti, ef vel vill, ok ver kátr, faðir," segir hún.

Jarl mælti: "Væri vel, ef enn væri sem þú mælir, en þat uggir mik, at eigi hljótist þat af, ef þeir drepast sjálfir, en þá yrði sem ek vildi."

Nú skilja þau at sinni.

7. Hólmganga Hemings ok Kols

Haraldr konungr fregnar nú þessi tíðendi ok þótti eigi betr en áðr fyrri, leitaði nú ráðs hér um við sína vini.

Þat kemr upp, at konungr sendi menn sína á fund Hemings at bjóða honum til jólaveizlu ok þat með, at hann mundi eigi gjafalauss í brott fara. Hann fekk þann mann, er Kolli hét, at fara þessa sendiför. Nú fara þeir norðr í Naumudal á fund Hemings ok kvöddu hann ok bera fram erendi konungs. Hemingr hafði verit inn mesti hólmgöngumaðr, en gerist nú hniginn við aldr ok hafði verit í missætti nokkura stund við Harald konung. Nú segir sendimaðrinn fram erendi sín.

Þá svarar Hemingr: "Eigi man ek, at konungr hafi mér fyrr heim boðit. Nú eru tveir kostir fyrir hendi, at sitja heima ok vanrækja konungs boð eða hætta á, hvat undir býr, ok því, at nú er eigi í hættu um gamlan mann, þá fari sem má. Er eigi engi eptir, meðan Sighvatr, sonr minn, lifir."

Nú býr Hemingr ferð sína á hans fund við tólfta mann, ok koma þeir jólaaptan inn fyrsta ok gengu í höll fyrir konung ok kvöddu hann vel. Konungr tók vel kveðju þeira ok ruddi öndvegi ok setti Heming it næsta sér, ok drukku glaðliga af jólin í góðu yfirlæti.

En afgöngudag jólanna gekk konungr á málstefnu ok Hemingr. Konungr mælti: "Hólmstefna er á hendi mér, ok sé ek þar til, at þú munir leysa mik undan við Kol krappa."

Hemingr segir: "Eigi veit ek þat, at þú hafir veitt mér svá mikit, at ek muni leggja líf mitt í hættu fyrir þik. Þykki mér eigi örvænt við hraustan mann at eiga, heldr við tröll."

Konungr mælti: "Því leitaða ek þess við þik, at mér þykkir þú mesta kempa verit hafa nær allra hér í landi. Þykki mér þess ván, at engi verði til, ef þik brestr, sem þú ert. En ef þú kemr aptr ór þessari ferð, þá skal ek þér vel launa með gulli eða silfri."

Hemingr segir: "Þat er sannast, at hér er lítit í hættu um gamlan mann. Er falls ván at fornu tré, ok mun ek fara sendiför þessa."

Konungr segir: "Allra drengja hraustastr á sjó ok landi, var þess ván, at þér mundi vel fara."

Nú býr Hemingr ferð sína ok ríðr í burtu leiðar sinnar ok léttir eigi fyrr en hann kemr til Gautelfar austr. Var þar Kolr fyrir. En er þeir fundust, spurði Kolr, hvat Hemingr skyldi.

Hemingr segir: "Ek ætla at ganga á hólm við þik."

Kolr mælti: "Lítit leggst þá fyrir mik, ef þú leggr mik at velli. Fellda hefi ek þá, sem sterkari eru ok hafa verit líkari til frama en þú ert, ok far heim aptr, en fá mér vápn þín ok segst yfirstiginn ok þat, at þú þorir eigi at berjast við mik."

Hemingr segir: "Heldr vil ek deyja en bera níðingsorð fyrir hverjum manni."

Kolr mælti: "Eigi skal ek þinn hund spara at drepa, er þú vilt þat eina."

Um kveldit tjölduðu þeir sér búðir ok sofa af um nóttina. Um morgininn stendr Hemingr upp ok sér, at Kolr er kominn til hólmsins. Ferr hann nú til hólmsins með sína menn. Nú kasta þeir feldi undir fætr sér, ok segir Kolr upp hólmgöngulög. Síðan ganga þeir saman ok börðust, en svá lauk, at þar fell Hemingr fyrir Koli.

Kolr mælti við menn Hemings: "Nú skulu þér aptr fara á konungs fund ok segja honum, at hann geri annat hvárt, komi sjálfr til bardaga við mik eða fái þann mann fyrir sik, at nokkur þróttr sé í, ef hann ætlar sér konuna, eða mun hann af henni sitja."

Menn þeir, sem höfðu heiman farit, sneru aptr hvatliga ok fóru norðr í Naumudal á fund Haralds konungs ok segja honum þessi tíðendi öll ok ummæli Kols krappa.

8. Sturlaugr fékk Ásu

Þótti konungi þetta ill tíðendi ok leitar sér enn ráðs, ok þat tekr hann enn til ráðs, at hann sendir Kolla sendimann til Sturlaugs ok föður hans, ok bjóða þeim til hálfsmánaðar veizlu til sín með svá margan mann sem þeir vildu með sér hafa. Þessi orð fara á millum þeira feðga. Þá spyrr Sturlaugr föður sinn, hvárt þeir skulu þiggja veizluna.

Faðir hans segir: "Þat vilda ek, at vit sætim heima ok færum hvergi."

Sturlaugr segir: "Eigi nenni ek at vanrækja konungsboðit, en veit ek, at nokkut muni undir búa, en þó vil ek fara. Mun lítil saga frá oss verða, ef vér skulum eigi koma til annarra manna, þá vit erum boðnir. Má þat eigi vita, hvat verðr í várri ferð, þat at oss verði til sæmdar."

Ingólfr segir: "Þér munuð ráða vilja ferðum yðrum, hvárt sem ferst vel eða illa."

Eptir þat búa þeir ferð sína ok eru saman sex tigir manna, vel búnir allir at vápnum ok klæðum. Þeir ríða nú á fund Haralds konungs ok koma þar jólaaptan inn fyrsta. Konungr tók blíðliga við þeim ok setti þá í hásæti hjá sér, ok var þá búin in fegrsta veizla. En at liðnum jólum gekk konungr á málstefnu ok þeir feðgar, Ingólfr ok Sturlaugr.

Sturlaugr mælti við menn sína: "Búi þér hesta vára, meðan vit tölum." Þeir gerðu svá.

Konungr mælti: "Hólmstefna er á hendi mér, ok sé ek þar til, Sturlaugr, sem þú ert, at þú munir leysa mik undan, því at ek em gamall maðr, at ganga á hólm við Kol inn krappa."

Sturlaugr mælti: "Sel mér í hendr festar þær, er þú tókst af Hringi jarli, því at þat mun eigi kauplaust," segir Sturlaugr.

"Mikit þykkir mér til kaups mælt," segir konungr.

"Þá mun ek til hætta," segir Sturlaugr, "hversu sem ferr með okkr Kol."

Konungr segir: "Eigi varði mik, at þú mundir þetta til mæla, er mér er mesta svívirðing í at játa."

Sturlaugr segir: "Hér er um at kjósa, hvárt yðr þykkir betra."

Konungr mælti: "Þat mun ek þó kjósa, at þú gangir á hólm við Kol. Þat ferr með okkr sem auðnar."

Sturlaugr svarar: "Sel fram festarnar áðr."

Konungr gerði nú svá, þó at nauðigr væri, því at honum sýndist óauðligr flokkr þeira fóstbræðra.

Ríða þeir á burt ok á fund Hrings jarls. Hann tekr vel við þeim ok býðr þeim þiggja þar veizlu. Þeir segja, hvar nú var komit þeira máli ok hversu farit hafði með þeim Haraldi konungi. Jarl varð nú glaðr við þetta, biðr þá ganga til skemmu Ásu, ok svá gera þeir. En er þeir koma þar, þá fagnar Ása þeim vel.

Hringr mælti: "Biðli áttu hér at fagna ok svara, dóttir."

"Hverr er sá maðr?" segir hún.

"Hann heitir Sturlaugr."

"Ása mælti: "Eigi mun mér nú manna skortr," segir hún.

Sturlaugr mælti: "Svá hefir nú verit til ætlat, at ek mundi eigi vera vánbiðill þinn lengr."

Ása segir svá vera skyldu sem þeir vildu. Nú er búizt við ágætri veizlu ok eigi til sparat þat hafa þurfti. Gengr Sturlaugr at eiga Ásu ina fögru, ok er þegar leidd í sömu sæng. Veizlan fór vel fram, ok váru menn með góðum gjöfum út leystir. Ríða þeir Ingólfr heim, en þau Ása ok Sturlaugr eru eptir ok undu allvel sínu ráði.

9. Sturlaugr fann Véfreyju

Einn morgin, er þau Ása lágu í sæng sinni, mælti Ása við Sturlaug: "Er hólmstefna á hendi þér, Sturlaugr?"

"Satt er þat," segir hann.

"Við hvern?" segir hún.

"Við Kol krappa," segir hann, "eða hvat kanntu þar til leggja?"

Hún svarar: "Far þú ok finn Véfreyju, fóstru mína. Haf hennar ráð, ok mun þér vel duga. Hér er fingrgull, er þú skalt henni færa til jarteikna, ok seg, at mér þykkir mikit undir, at hún taki vel við þér."

Sturlaugr ferr nú ok þeir tólf saman fóstbræðr, ríða nú til þess, er þeir koma at bæ kerlingar. Sturlaugr hleypr af baki ok inn í dyrrnar at kerlu ok leggr hendrnar um háls henni ok kyssti hana svá mælandi: "Heil ok sæl, kerling mín."

Hún snarast við honum fast ok rekr upp á hann augun: "Hverr er þessi hundsins sonrinn, er mik leikr svá háðuliga, ok engi hefir slíkt þorat at gera fyrri, ok skal ek þetta grimmliga gjalda."

Sturlaugr mælti: "Vertu eigi svá reið, kerling mín, því at Ása sendi mik hingat til þín."

"Hvat er þér at Ásu?" segir kerling.

"Hún er kona mín," segir hann.

Hún mælti: "Er lokit boðinu?"

"Svá er þat," segir hann.

"Nú eru brögð í" segir kerling, "er mér var eigi boðit til boðsins. Þó skal gera sem Ása biðr. Far þú af klæðum, ok vil ek sjá bolvöxt þinn."

Hann gerir svá. Hún strýkr hann allan, ok þykkist hann mikit styrkna við. Síðan gefr hún honum ker at drekka ór, ganga síðan til stofu. Kerling var in bezta til beina um kveldit. Hún spyrr, hvárt Sturlaugr vill liggja einn um náttina eða hjá sér, — "en eigi skal ek at heldr svíkja Ásu mína."

Sturlaugr segir: "Þess betr þykki mér, kerling, sem ek er nær þér." Þá lét kerling einn stokk á milli þeira, en þau lágu á einu hægendi bæði saman ok áttu tal saman um nóttina.

Sturlaugr mælti: "Hvat leggr þú mér til ráðs, því at hólmstefna er á hendi mér við Kol inn krappa?"

"Óvænliga þykki mér þat horfa," segir kerling, "því at á hann bíta engi járn, ok kann ek hér varla ráð til at leggja."

Um morgininn bjuggust þeir fóstbræðr til ferðar, ok er þeir váru búnir, þá mælti kerling við Sturlaug: "Tak hér við loðkápu einni, er langfeðgar mínir hafa átt, ok saxi, ok hefir jafnan gæfa fylgt, ok reyn, hvárt nokkurr þróttr er í þér."

Sturlaugr tók við ok hjó í einn stein, er stóð í hlaðinu, ok tók af steininum hyrnuna. Ryð fell af sverðinu, ok var bjart eptir sem silfr.

Þá mælti kerling: "Þetta sverð skaltu bera á hólm við Kol krappa, en eigi máttu sýna honum þetta sverð, ef hann biðst at sjá þat, er þú átt at höggva með."

Þá mælti kerling: "Far þú nú vel, Sturlaugr minn, ok gangi þér allt til sigrs ok tíma, á meðan þú lifir, ok alla gæfu, þá er várir frændr hafa haft, þá legg ek til þín, sem ek má framast. Þó er ek hrædd, hverninn ferr með ykkr Kol krappa. En tvá sonu á ek, er ek vilda þú tækir í fóstbræðralag."

"Svá skal vera," segir Sturlaugr.

Nú sverjast þeir í fóstbræðralag. Síðan snúa þeir í brott. En er þeir váru skammt farnir, kallar kerling eptir þeim ok mælti: "Viltu, Sturlaugr minn, at Svipuðr, fóstri minn, fari með þér; hann er frár á fæti."

"Þat vil ek," segir Sturlaugr.

Kerling seldi Svipuði í hendr pung lítinn. Hann stakk honum næst sér, ok síðan hljóp hann fyrir hestum þeira. Ríða nú leiðar sinnar ok létta eigi fyrr en þeir koma austr til Gautelfar, ok er Kolr eigi kominn. Sturlaugr tjaldar búð þá, er Kolr var vanr at tjalda.