Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 13 Index Previous Next
|
1
[य] मित्र सौथृथ भावेन उपथेशं करॊति यः जात्यावरस्य राजर्षे थॊषस तस्य भवेन न वा 2 एतथ इच्छामि तत्त्वेन वयाख्यातुं वै पितामह सूक्ष्मा गतिर हि धर्मस्य यत्र मुह्यन्ति मानवाः 3 [भ] अत्र ते वर्तयिष्यामि शृणु राजन यदागमम ऋषीणां वथतां पूर्वं शरुतम आसीथ यदा मया 4 उपथेशॊ न कर्तव्यॊ जातिहीनस्य कस्य चित उपथेशे महान थॊष उपाध्यायस्य भाष्यते 5 निथर्शनम इथं राजञ शृणु मे भरतर्षभ थुरुक्त वचने राजन यदापूर्वं युधिष्ठिर बरह्माश्रमपथे वृत्तं पार्श्वे हिमवतः शुभे 6 तत्राश्रमपथं पुण्यं नानावृक्षगणायुतम बहु गुल्मलताकीर्णं मृगथ्विजनिषेवितम 7 सिथ्धचारणसंघुष्टं रम्यं पुष्पितकाननम वरतिभिर बहुभिः कीर्णं तापसैर उपशॊभितम 8 बराह्मणैश च महाभागैः सूर्यज्वलन संनिभैः नियमव्रतसंपन्नैः समाकीर्णं तपस्विभिः थीक्षितैर भरतश्रेष्ठ यताहारैः कृतात्मभिः 9 वेथाध्ययनघॊषैश च नाथितं भरतर्षभ वालखिल्यैश च बहुभिर यतिभिश च निषेवितम 10 तत्र कश चित समुत्साहं कृत्वा शूथ्रॊ थयान्वितः आगतॊ हय आश्रमपथं पूजितश च तपस्विभिः 11 तांस तु थृष्ट्वा मुनिगणान थेवकल्पान महौजसः वहतॊ विविधा थीक्षाः संप्रहृष्यत भारत 12 अदास्य बुथ्धिर अभवत तपस्ये भरतर्षभ ततॊ ऽबरवीत कुलपतिं पाथौ संगृह्य भारत 13 भवत्प्रसाथाथ इच्छामि धर्मं चर्तुं थविजर्षभ तन मां तवं भगवन वक्तुं परव्राजयितुम अर्हसि 14 वर्णावरॊ ऽहं भगवञ शूथ्रॊ जात्यास्मि सत्तम शुश्रूषां कर्तुम इच्छामि परपन्नाय परसीथ मे 15 [कुलपति] न शक्यम इह शूथ्रेण लिङ्गम आश्रित्य वर्तितुम आस्यतां यथि ते बुथ्धिः शुश्रूषा निरतॊ भव 16 [भ] एवम उक्तस तु मुनिना स शूथ्रॊ ऽचिन्तयन नृप कदम अत्र मया कार्यं शरथ्धा धर्मे परा च मे विज्ञातम एवं भवतु करिष्ये परियम आत्मनः 17 गत्वाश्रमपथाथ थूरम उटजं कृतवांस तु सः तत्र वेथिं च भूमिं च थेवतायतनानि च निवेश्य भरतश्रेष्ठ नियमस्दॊ ऽभवत सुखम 18 अभिषेकांश च नियमान थेवतायतनेषु च बलिं च कृत्वा हुत्वा च थेवतां चाप्य अपूजयत 19 संकल्पनियमॊपेतः फलाहारॊ जितेन्थ्रियः नित्यं संनिहिताभिश च ओषधीभिः फलैस तदा 20 अतिदीन पूजयाम आस यदावत समुपागतान एवं हि सुमहान कालॊ वयत्यक्रामत स तस्य वै 21 अदास्य मुनिर आगच्छत संगत्या वै तम आश्रमम संपूज्य सवागतेनर्षिं विधिवत पर्यतॊषयत 22 अनुकूलाः कदाः कृत्वा यदावत पर्यपृच्छत ऋषिः परमतेजस्वी धर्मात्मा संयतेन्थ्रियः 23 एवं स बहुशस तस्य शूथ्रस्य भरतर्षभ सॊ ऽगच्छथ आश्रमम ऋषिः शूथ्रं थरष्टुं नरर्षभ 24 अद तं तापसं शूथ्रः सॊ ऽबरवीथ भरतर्षभ पितृकार्यं करिष्यामि तत्र मे ऽनुग्रहं कुरु 25 बाढम इत्य एव तं विप्र उवाच भरतर्षभ शुचिर भूत्वा स शूथ्रस तु तस्यर्षेः पाथ्यम आनयत 26 अद थर्भांश च वन्याश च ओषधीर भरतर्षभ पवित्रम आसनं चैव बृसीं च समुपानयत 27 अद थक्षिणम आवृत्य बृसीं परमशीर्षिकाम कृताम अन्यायतॊ थृष्ट्वा ततस तम ऋषिर अब्रवीत 28 कुरुष्वैतां पूर्वशीर्षां भव चॊथन मुखः शुचिः स च तत कृतवाञ शूथ्रः सर्वं यथ ऋषिर अब्रवीत 29 यदॊपथिष्टं मेधावी थर्भाथींस तान यदातदम हव्यकव्य विधिं कृत्स्नम उक्तं तेन तपस्विना 30 ऋषिणा पितृकार्ये च स च धर्मपदे सदितः पितृकार्ये कृते चापि विषृष्टः स जगाम ह 31 अद थीर्घस्य कालस्य स तप्यञ शूथ्र तापसः वने पञ्चत्वम अगमत सुकृतेन च तेन वै अजायत महाराज राजवंशे महाथ्युतिः 32 तदैव स ऋषिस तात कालधर्मम अवाप्य ह पुरॊहित कुले विप्र आजातॊ भरतर्षभ 33 एवं तौ तत्र संभूताव उभौ शूथ्र मुनी तथा करमेण वर्धितौ चापि विथ्यासु कुशलाव उभौ 34 अदर्ववेथे वेथे च बभूवर्षिर सुनिश्चितः कल्पप्रयॊगे चॊत्पन्ने जयॊतिषे च परं गतः सख्ये चापि परा परीतिस तयॊश चापि वयवर्धत 35 पितर्य उपरते चापि कृतशौचः स भारत अभिषिक्तः परकृतिभी राजपुत्रः स पार्दिवः अभिषिक्तेन स ऋषिर अभिषिक्तः पुरॊहितः 36 स तं पुरॊधाय सुखम अवसथ भरतर्षभ राज्यं शशास धर्मेण परजाश च परिपालयन 37 पुण्याहवाचने नित्यं धर्मकार्येषु चासकृत उत्स्मयन पराहसच चापि थृष्ट्वा राजा पुरॊहितम एवं स बहुशॊ राजन पुरॊधसम उपाहसत 38 लक्षयित्वा पुरॊधास तु बहु शस्तं नराधिपम उत्स्मयन्तं च सततं थृष्ट्वासौ मन्युमान अभूत 39 अद शूण्ये पुरॊधास तु सह राज्ञा समागतः कदाभिर अनुकूलाभी राजानम अभिरामयत 40 ततॊ ऽबरवीन नरेन्थ्रं स पुरॊधा भरतर्षभ वरम इच्छाम्य अहं तव एकं तवया थत्तं महाथ्युते 41 [र] वराणां ते शतं थथ्यां कुम उतैकं थविजॊत्तम सनेहाच च बहुमानाच च नास्त्य अथेयं हि मे तव 42 [पुरॊहित] एकं वै वरम इच्छामि यथि तुष्टॊ ऽसि पार्दिव यथ थथासि महाराज सत्यं तथ वथ मानृतम 43 [भ] बाढम इत्य एव तं राजा परत्युवाच युधिष्ठिर यथि जञास्यामि वक्ष्यामि अजानन न तु संवथे 44 [प] पुण्याहवाचने नित्यं धर्मकृत्येषु चासकृत शान्ति हॊमेषु च सथा किं तवं हससि वीक्ष्य माम 45 सव्रीडं वै भवति हि मनॊ मे हसता तवया कामया शापितॊ राजन नान्यदा वक्तुम अर्हसि 46 भाव्यं हि कारणेनात्र न ते हास्यम अकारणम कौतूहलं मे सुभृशं तत्त्वेन कदयस्व मे 47 [र] एवम उक्ते तवया विप्र यथ अवाच्यं भवेथ अपि अवश्यम एव वक्तव्यं शृणुष्वैक मना थविज 48 पूर्वथेहे यदावृत्तं तन निबॊध थविजॊत्तम जातिं समराम्य अहं बरह्मन्न अवधानेन मे शृणु 49 शूथ्रॊ ऽहम अभवं पूर्वं तापसॊ भृशसंयुतः ऋषिर उग्रतपास तवं च तथाभूर थविजसत्तम 50 परीयता हि तथा बरह्मन ममानुग्रह बुथ्धिना पितृकार्ये तवया पूर्वम उपथेशः कृतॊ ऽनघ बृस्यां थर्भेषु हव्ये च कव्ये च मुनिसत्तम 51 एतेन कर्म थॊषेण पुरॊधास तवम अजायदाः अहं राजा च विप्रेन्थ्र पश्य कालस्य पर्ययम मत्कृते हय उपथेशेन तवया पराप्तम इथं फलम 52 एतस्मात कारणाथ बरह्मन परहसे तवां थविजॊत्तम न तवां परिभवन बरह्मन परहसामि गुरुर भवान 53 विपर्ययेण मे मन्युस तेन संतप्यते मनः जातिं समराम्य अहं तुभ्यम अतस तवां परहसामि वै 54 एवं तवॊग्रं हि तप उपथेशेन नाशितम पुरॊहितत्वम उत्सृज्य यतस्व तवम्पुनर भवे 55 इतस तवम अधमाम अन्यां मा यॊनिं पराप्स्यसे थविज गृह्यतां थरविणं विप्र पूतात्मा भव सत्तम 56 [भ] ततॊ विसृष्टॊ राज्ञा तु विप्रॊ थानान्य अनेकशः बराह्मणेभ्यॊ थथौ वित्तं भूमिं गरामांश च सर्वशः 57 कृच्छ्राणि चीर्त्वा च ततॊ यदॊक्तामि थविजॊत्तमः तीर्दानि चाभिगत्वा वै थानानि विविधानि च 58 थत्त्वा गाश चैव विप्राणां पूतात्मा सॊ ऽभवथ थविजः तम एव चाश्रमं गत्वा चचार विपुलं तपः 59 ततः सिथ्धिं परां पराप्तॊ बराह्मणॊ राजसत्तम संमतश चाभवत तेषाम आश्रमे ऽऽशरमवासिनाम 60 एवं पराप्तॊ महत कृच्छ्रम ऋषिः स नृपसत्तम बराह्मणेन न वक्तव्यं तस्माथ वर्णावरे जने 61 वर्जयेथ उपथेशं च सथैव बराह्मणॊ नृप उपथेशं हि कुर्वाणॊ थविजः कृच्छ्रम अवाप्नुयात 62 एषितव्यं सथा वाचा नृपेण थविजसत्तमात न परवक्तव्यम इह हि किं चिथ वर्णावरे जने 63 बराह्मणाः कषत्रिया वैश्यास तरयॊ वर्णा थविजातयः एतेषु कदयन राजन बराह्मणॊ न परथुष्यति 64 तस्मात सथ्भिर न वक्तव्यं कस्य चित किं चिथ अग्रतः सूक्ष्मा गतिर हि धर्मस्य थुर्ज्ञेया हय अकृतात्मभिः 65 तस्मान मौनानि मुनयॊ थीक्षां कुर्वन्ति चाथृताः थुरुक्तस्य भयाथ राजन नानुभाषन्ति किं चन 66 धार्मिका गुणसंपन्नाः सत्यार्जव परायणाः थुरुक्त वाचाभिहताः पराप्नुवन्तीह थुष्कृतम 67 उपथेशॊ न कर्तव्यः कथा चिथ अपि कस्य चित उपथेशाथ धि तत पापं बराह्मणः समवाप्नुयात 68 विमृश्य तस्मात पराज्ञेन वक्तव्यं धर्मम इच्छता सत्यानृतेन हि कृत उपथेशॊ हिनस्ति वै 69 वक्तव्यम इह पृष्टेन विनिश्चित्य विपर्ययम स चॊपथेशः कर्तव्यॊ येन धर्मम अवाप्नुयात 70 एतत ते सर्वम आख्यातम उपथेशे कृते सति महान कलेशॊ हि भवति तस्मान नॊपथिशेत कव चित |
1
[y] mitra saudṛda bhāvena upadeśaṃ karoti yaḥ jātyāvarasya rājarṣe doṣas tasya bhaven na vā 2 etad icchāmi tattvena vyākhyātuṃ vai pitāmaha sūkṣmā gatir hi dharmasya yatra muhyanti mānavāḥ 3 [bh] atra te vartayiṣyāmi śṛṇu rājan yathāgamam ṛṣīṇāṃ vadatāṃ pūrvaṃ śrutam āsīd yathā mayā 4 upadeśo na kartavyo jātihīnasya kasya cit upadeśe mahān doṣa upādhyāyasya bhāṣyate 5 nidarśanam idaṃ rājañ śṛṇu me bharatarṣabha durukta vacane rājan yathāpūrvaṃ yudhiṣṭhira brahmāśramapade vṛttaṃ pārśve himavataḥ śubhe 6 tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ nānāvṛkṣagaṇāyutam bahu gulmalatākīrṇaṃ mṛgadvijaniṣevitam 7 siddhacāraṇasaṃghuṣṭaṃ ramyaṃ puṣpitakānanam vratibhir bahubhiḥ kīrṇaṃ tāpasair upaśobhitam 8 brāhmaṇaiś ca mahābhāgaiḥ sūryajvalana saṃnibhaiḥ niyamavratasaṃpannaiḥ samākīrṇaṃ tapasvibhiḥ dīkṣitair bharataśreṣṭha yatāhāraiḥ kṛtātmabhiḥ 9 vedādhyayanaghoṣaiś ca nāditaṃ bharatarṣabha vālakhilyaiś ca bahubhir yatibhiś ca niṣevitam 10 tatra kaś cit samutsāhaṃ kṛtvā śūdro dayānvitaḥ āgato hy āśramapadaṃ pūjitaś ca tapasvibhiḥ 11 tāṃs tu dṛṣṭvā munigaṇān devakalpān mahaujasaḥ vahato vividhā dīkṣāḥ saṃprahṛṣyata bhārata 12 athāsya buddhir abhavat tapasye bharatarṣabha tato 'bravīt kulapatiṃ pādau saṃgṛhya bhārata 13 bhavatprasādād icchāmi dharmaṃ cartuṃ dvijarṣabha tan māṃ tvaṃ bhagavan vaktuṃ pravrājayitum arhasi 14 varṇāvaro 'haṃ bhagavañ śūdro jātyāsmi sattama śuśrūṣāṃ kartum icchāmi prapannāya prasīda me 15 [kulapati] na śakyam iha śūdreṇa liṅgam āśritya vartitum āsyatāṃ yadi te buddhiḥ śuśrūṣā nirato bhava 16 [bh] evam uktas tu muninā sa śūdro 'cintayan nṛpa katham atra mayā kāryaṃ śraddhā dharme parā ca me vijñātam evaṃ bhavatu kariṣye priyam ātmanaḥ 17 gatvāśramapadād dūram uṭajaṃ kṛtavāṃs tu saḥ tatra vediṃ ca bhūmiṃ ca devatāyatanāni ca niveśya bharataśreṣṭha niyamastho 'bhavat sukham 18 abhiṣekāṃś ca niyamān devatāyataneṣu ca baliṃ ca kṛtvā hutvā ca devatāṃ cāpy apūjayat 19 saṃkalpaniyamopetaḥ phalāhāro jitendriyaḥ nityaṃ saṃnihitābhiś ca oṣadhībhiḥ phalais tathā 20 atithīn pūjayām āsa yathāvat samupāgatān evaṃ hi sumahān kālo vyatyakrāmat sa tasya vai 21 athāsya munir āgacchat saṃgatyā vai tam āśramam saṃpūjya svāgatenarṣiṃ vidhivat paryatoṣayat 22 anukūlāḥ kathāḥ kṛtvā yathāvat paryapṛcchata ṛṣiḥ paramatejasvī dharmātmā saṃyatendriyaḥ 23 evaṃ sa bahuśas tasya śūdrasya bharatarṣabha so 'gacchad āśramam ṛṣiḥ śūdraṃ draṣṭuṃ nararṣabha 24 atha taṃ tāpasaṃ śūdraḥ so 'bravīd bharatarṣabha pitṛkāryaṃ kariṣyāmi tatra me 'nugrahaṃ kuru 25 bāḍham ity eva taṃ vipra uvāca bharatarṣabha śucir bhūtvā sa śūdras tu tasyarṣeḥ pādyam ānayat 26 atha darbhāṃś ca vanyāś ca oṣadhīr bharatarṣabha pavitram āsanaṃ caiva bṛsīṃ ca samupānayat 27 atha dakṣiṇam āvṛtya bṛsīṃ paramaśīrṣikām kṛtām anyāyato dṛṣṭvā tatas tam ṛṣir abravīt 28 kuruṣvaitāṃ pūrvaśīrṣāṃ bhava codan mukhaḥ śuciḥ sa ca tat kṛtavāñ śūdraḥ sarvaṃ yad ṛṣir abravīt 29 yathopadiṣṭaṃ medhāvī darbhādīṃs tān yathātatham havyakavya vidhiṃ kṛtsnam uktaṃ tena tapasvinā 30 ṛṣiṇā pitṛkārye ca sa ca dharmapathe sthitaḥ pitṛkārye kṛte cāpi viṣṛṣṭaḥ sa jagāma ha 31 atha dīrghasya kālasya sa tapyañ śūdra tāpasaḥ vane pañcatvam agamat sukṛtena ca tena vai ajāyata mahārāja rājavaṃśe mahādyutiḥ 32 tathaiva sa ṛṣis tāta kāladharmam avāpya ha purohita kule vipra ājāto bharatarṣabha 33 evaṃ tau tatra saṃbhūtāv ubhau śūdra munī tadā krameṇa vardhitau cāpi vidyāsu kuśalāv ubhau 34 atharvavede vede ca babhūvarṣir suniścitaḥ kalpaprayoge cotpanne jyotiṣe ca paraṃ gataḥ sakhye cāpi parā prītis tayoś cāpi vyavardhata 35 pitary uparate cāpi kṛtaśaucaḥ sa bhārata abhiṣiktaḥ prakṛtibhī rājaputraḥ sa pārthivaḥ abhiṣiktena sa ṛṣir abhiṣiktaḥ purohitaḥ 36 sa taṃ purodhāya sukham avasad bharatarṣabha rājyaṃ śaśāsa dharmeṇa prajāś ca paripālayan 37 puṇyāhavācane nityaṃ dharmakāryeṣu cāsakṛt utsmayan prāhasac cāpi dṛṣṭvā rājā purohitam evaṃ sa bahuśo rājan purodhasam upāhasat 38 lakṣayitvā purodhās tu bahu śastaṃ narādhipam utsmayantaṃ ca satataṃ dṛṣṭvāsau manyumān abhūt 39 atha śūṇye purodhās tu saha rājñā samāgataḥ kathābhir anukūlābhī rājānam abhirāmayat 40 tato 'bravīn narendraṃ sa purodhā bharatarṣabha varam icchāmy ahaṃ tv ekaṃ tvayā dattaṃ mahādyute 41 [r] varāṇāṃ te śataṃ dadyāṃ kum utaikaṃ dvijottama snehāc ca bahumānāc ca nāsty adeyaṃ hi me tava 42 [purohita] ekaṃ vai varam icchāmi yadi tuṣṭo 'si pārthiva yad dadāsi mahārāja satyaṃ tad vada mānṛtam 43 [bh] bāḍham ity eva taṃ rājā pratyuvāca yudhiṣṭhira yadi jñāsyāmi vakṣyāmi ajānan na tu saṃvade 44 [p] puṇyāhavācane nityaṃ dharmakṛtyeṣu cāsakṛt śānti homeṣu ca sadā kiṃ tvaṃ hasasi vīkṣya mām 45 savrīḍaṃ vai bhavati hi mano me hasatā tvayā kāmayā śāpito rājan nānyathā vaktum arhasi 46 bhāvyaṃ hi kāraṇenātra na te hāsyam akāraṇam kautūhalaṃ me subhṛśaṃ tattvena kathayasva me 47 [r] evam ukte tvayā vipra yad avācyaṃ bhaved api avaśyam eva vaktavyaṃ śṛṇuṣvaika manā dvija 48 pūrvadehe yathāvṛttaṃ tan nibodha dvijottama jātiṃ smarāmy ahaṃ brahmann avadhānena me śṛṇu 49 śūdro 'ham abhavaṃ pūrvaṃ tāpaso bhṛśasaṃyutaḥ ṛṣir ugratapās tvaṃ ca tadābhūr dvijasattama 50 prīyatā hi tadā brahman mamānugraha buddhinā pitṛkārye tvayā pūrvam upadeśaḥ kṛto 'nagha bṛsyāṃ darbheṣu havye ca kavye ca munisattama 51 etena karma doṣeṇa purodhās tvam ajāyathāḥ ahaṃ rājā ca viprendra paśya kālasya paryayam matkṛte hy upadeśena tvayā prāptam idaṃ phalam 52 etasmāt kāraṇād brahman prahase tvāṃ dvijottama na tvāṃ paribhavan brahman prahasāmi gurur bhavān 53 viparyayeṇa me manyus tena saṃtapyate manaḥ jātiṃ smarāmy ahaṃ tubhyam atas tvāṃ prahasāmi vai 54 evaṃ tavograṃ hi tapa upadeśena nāśitam purohitatvam utsṛjya yatasva tvampunar bhave 55 itas tvam adhamām anyāṃ mā yoniṃ prāpsyase dvija gṛhyatāṃ draviṇaṃ vipra pūtātmā bhava sattama 56 [bh] tato visṛṣṭo rājñā tu vipro dānāny anekaśaḥ brāhmaṇebhyo dadau vittaṃ bhūmiṃ grāmāṃś ca sarvaśaḥ 57 kṛcchrāṇi cīrtvā ca tato yathoktāmi dvijottamaḥ tīrthāni cābhigatvā vai dānāni vividhāni ca 58 dattvā gāś caiva viprāṇāṃ pūtātmā so 'bhavad dvijaḥ tam eva cāśramaṃ gatvā cacāra vipulaṃ tapaḥ 59 tataḥ siddhiṃ parāṃ prāpto brāhmaṇo rājasattama saṃmataś cābhavat teṣām āśrame ''śramavāsinām 60 evaṃ prāpto mahat kṛcchram ṛṣiḥ sa nṛpasattama brāhmaṇena na vaktavyaṃ tasmād varṇāvare jane 61 varjayed upadeśaṃ ca sadaiva brāhmaṇo nṛpa upadeśaṃ hi kurvāṇo dvijaḥ kṛcchram avāpnuyāt 62 eṣitavyaṃ sadā vācā nṛpeṇa dvijasattamāt na pravaktavyam iha hi kiṃ cid varṇāvare jane 63 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyās trayo varṇā dvijātayaḥ eteṣu kathayan rājan brāhmaṇo na praduṣyati 64 tasmāt sadbhir na vaktavyaṃ kasya cit kiṃ cid agrataḥ sūkṣmā gatir hi dharmasya durjñeyā hy akṛtātmabhiḥ 65 tasmān maunāni munayo dīkṣāṃ kurvanti cādṛtāḥ duruktasya bhayād rājan nānubhāṣanti kiṃ cana 66 dhārmikā guṇasaṃpannāḥ satyārjava parāyaṇāḥ durukta vācābhihatāḥ prāpnuvantīha duṣkṛtam 67 upadeśo na kartavyaḥ kadā cid api kasya cit upadeśād dhi tat pāpaṃ brāhmaṇaḥ samavāpnuyāt 68 vimṛśya tasmāt prājñena vaktavyaṃ dharmam icchatā satyānṛtena hi kṛta upadeśo hinasti vai 69 vaktavyam iha pṛṣṭena viniścitya viparyayam sa copadeśaḥ kartavyo yena dharmam avāpnuyāt 70 etat te sarvam ākhyātam upadeśe kṛte sati mahān kleśo hi bhavati tasmān nopadiśet kva cit |