Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[य] यथ इथं कर्म लॊके ऽसमिञ शुभं वा यथि वाशुभम पुरुषं यॊजयत्य एव फलयॊगेन भारत 2 कर्ता सवित तस्य पुरुष उताहॊ नेति संशयः एतथ इच्छामि तत्त्वेन तवत्तः शरॊतुं पितामह 3 [भी] अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम परह्राथस्य च संवाथम इन्थ्रस्य च युधिष्ठिर 4 असक्तं धूतपाप्मानं कुले जातं बहुश्रुतम अस्तम्भम अनहंकारं सत्त्वस्दं समये रतम 5 तुल्यनिन्थास्तुतिं थान्तं शून्यागार निवेशनम चराचराणां भूतानां विथितप्रभवाप्ययम 6 अक्रुध्यन्तम अहृष्यन्तम अप्रियेषु परियेषु च काञ्चने वाद लॊष्टे वा उभयॊः समथर्शनम 7 आत्मनिःश्रेयसज्ञाने धीरं निश्चित निश्चयम परावरज्ञं भूतानां सर्वज्ञं समथर्शनम 8 शक्रः परह्राथम आसीनम एकान्ते संयतेन्थ्रियम बुभुत्समानस तत परज्ञाम अभिगम्येथम अब्रवीत 9 यैः कैश्चीत संमतॊ लॊके गुणैः सयात पुरुषॊ नृषु भवत्य अनपगान सर्वांस तान गुणाँल लक्षयामहे 10 अद ते लक्ष्यते बुथ्धिः समा बाल जनैर इह आत्मानं मन्यमानः सञ शरेयः किम इह मन्यसे 11 बथ्धः पाशैश चयुतः सदानाथ थविषतां वशम आगतः शरिया विहीनः परह्राथ शॊचितव्ये न शॊचसि 12 परज्ञा लाभात तु थैतेय उताहॊ धृतिमत्तया परह्राथ सवस्दरूपॊ ऽसि पश्यन वयसनम आत्मनः 13 इति संचॊथितस तेन धीरॊ निश्चित निश्चयः उवाच शलक्ष्णया वाचा सवां परज्ञाम अनुवर्णयन 14 परवृत्तिं च निवृत्तिं च भूतानां यॊ न बुध्यते तस्य सतम्भॊ भवेथ बाल्यान नास्ति सतम्भॊ ऽनुपश्यतः 15 सवभावात संप्रवर्तन्ते निवर्तन्ते तदैव च सर्वे भावास तदा भावाः पुरुषार्दॊ न विथ्यते 16 पुरुषार्दस्य चाभावे नास्ति कश चित सवकारकः सवयं तु कुर्वतस तस्य जातु मानॊ भवेथ इह 17 यस तु कर्तारम आत्मानं मन्यते साध्वसाधुनॊः तस्य थॊषवती परज्ञा सवमूर्त्य अज्ञेति मे मतिः 18 यथि सयात पुरुषः कर्ता शक्रात्म शरेयसे धरुवम आरम्भास तस्य सिध्येरन न च जातु पराहवेत 19 अनिष्टस्य हि निर्वृत्तिर अनिवृत्तिः परियस्य च लक्ष्यते यतमानानां पुरुषार्दस ततः कुतः 20 अनिष्टस्याभिनिर्वृत्तिम इष्टसंवृत्तिम एव च अप्रयत्नेन पश्यामः केषां चित तत सवभावतः 21 परतिरूप धराः के चिथ थृश्यन्ते बुथ्धिसत्तमाः विरूपेभ्यॊ ऽलपबुथ्धिभ्यॊ लिप्समाना धनागमम 22 सवभावप्रेरिताः सर्वे निविशन्ते गुणा यथा शुभाशुभास तथा तत्र तस्य किं मानकारणम 23 सवभावाथ एव तत सर्वम इति मे निश्चिता मतिः आत्मप्रतिष्ठिता परज्ञा मम नास्ति ततॊ ऽनयदा 24 कर्मजं तव इह मन्ये ऽहं फलयॊगं शुभाशुभम कर्मणां विषयं कृत्स्नम अहं वक्ष्यामि तच छृणु 25 यदा वेथयते कश चिथ ओथनं वायसॊ वथन एवं सर्वाणि कर्माणि सवभावस्यैव लक्षणम 26 विकारान एव यॊ वेथ न वेथ परकृतिं पराम तस्य सतम्भॊ भवेथ बाल्यान नास्ति सतम्भॊ ऽनुपश्यतः 27 सवभावभाविनॊ भावान सर्वान एवेह निश्चये बुध्यमानस्य थर्पॊ वा मानॊ वा किं करिष्यति 28 वेथ धर्मविधिं कृत्स्नं भूतानां चाप्य अनित्यताम तस्माच छक्र न शॊचामि सर्वं हय एवेथम अन्तवत 29 निर्ममॊ निरहंकारॊ निरीहॊ मुक्तबन्धनः सवस्दॊ ऽवयपेतः पश्यामि भूतानां परभवाप्ययौ 30 कृतप्रज्ञस्य थान्तस्य वितृष्णस्य निराशिषः नायास विथ्यते शक्र पश्यतॊ लॊकविथ्यया 31 परकृतौ च विकारे च न मे परीतिर न च थविषे थवेष्टारं न च पश्यामि यॊ ममाथ्य ममायते 32 नॊर्ध्वं नावान न तिर्यक च न कव चिच छक्र कामये न विज्ञाने न विज्ञेये नाज्ञाने शर्म विथ्यते 33 [षक्र] येनैषा लभ्यते परज्ञा येन शान्तिर अवाप्यते परब्रूहि तम उपायं मे सम्यक परह्राथ पृच्छते 34 [परह्लाथ] आर्जवेनाप्रमाथेन परसानेनात्मवत्तया वृथ्धशुश्रूसया शक्र पुरुषॊ लभते महत 35 सवभावाल लभते परज्ञां शान्तिम एति सवभावतः सवभावाथ एव तत सर्वं यत किं चिथ अनुपश्यसि 36 [भी] इत्य उक्तॊ थैत्य पतिना शक्रॊ विस्मयम आगमत परीतिमांश च तथा राजंस तथ वाक्यं परत्यपूजयत 37 स तथाभ्यर्च्य थैत्येन्थ्रं तरैलॊक्यपतिर ईश्वरः असुरेन्थ्रम उपामन्त्य जगाम सवं निवेशनम |
1
[y] yad idaṃ karma loke 'smiñ śubhaṃ vā yadi vāśubham puruṣaṃ yojayaty eva phalayogena bhārata 2 kartā svit tasya puruṣa utāho neti saṃśayaḥ etad icchāmi tattvena tvattaḥ śrotuṃ pitāmaha 3 [bhī] atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam prahrādasya ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira 4 asaktaṃ dhūtapāpmānaṃ kule jātaṃ bahuśrutam astambham anahaṃkāraṃ sattvasthaṃ samaye ratam 5 tulyanindāstutiṃ dāntaṃ śūnyāgāra niveśanam carācarāṇāṃ bhūtānāṃ viditaprabhavāpyayam 6 akrudhyantam ahṛṣyantam apriyeṣu priyeṣu ca kāñcane vātha loṣṭe vā ubhayoḥ samadarśanam 7 ātmaniḥśreyasajñāne dhīraṃ niścita niścayam parāvarajñaṃ bhūtānāṃ sarvajñaṃ samadarśanam 8 śakraḥ prahrādam āsīnam ekānte saṃyatendriyam bubhutsamānas tat prajñām abhigamyedam abravīt 9 yaiḥ kaiścīt saṃmato loke guṇaiḥ syāt puruṣo nṛṣu bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṁl lakṣayāmahe 10 atha te lakṣyate buddhiḥ samā bāla janair iha ātmānaṃ manyamānaḥ sañ śreyaḥ kim iha manyase 11 baddhaḥ pāśaiś cyutaḥ sthānād dviṣatāṃ vaśam āgataḥ śriyā vihīnaḥ prahrāda śocitavye na śocasi 12 prajñā lābhāt tu daiteya utāho dhṛtimattayā prahrāda svastharūpo 'si paśyan vyasanam ātmanaḥ 13 iti saṃcoditas tena dhīro niścita niścayaḥ uvāca ślakṣṇayā vācā svāṃ prajñām anuvarṇayan 14 pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca bhūtānāṃ yo na budhyate tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ 15 svabhāvāt saṃpravartante nivartante tathaiva ca sarve bhāvās tathā bhāvāḥ puruṣārtho na vidyate 16 puruṣārthasya cābhāve nāsti kaś cit svakārakaḥ svayaṃ tu kurvatas tasya jātu māno bhaved iha 17 yas tu kartāram ātmānaṃ manyate sādhvasādhunoḥ tasya doṣavatī prajñā svamūrty ajñeti me matiḥ 18 yadi syāt puruṣaḥ kartā śakrātma śreyase dhruvam ārambhās tasya sidhyeran na ca jātu parāhavet 19 aniṣṭasya hi nirvṛttir anivṛttiḥ priyasya ca lakṣyate yatamānānāṃ puruṣārthas tataḥ kutaḥ 20 aniṣṭasyābhinirvṛttim iṣṭasaṃvṛttim eva ca aprayatnena paśyāmaḥ keṣāṃ cit tat svabhāvataḥ 21 pratirūpa dharāḥ ke cid dṛśyante buddhisattamāḥ virūpebhyo 'lpabuddhibhyo lipsamānā dhanāgamam 22 svabhāvapreritāḥ sarve niviśante guṇā yadā śubhāśubhās tadā tatra tasya kiṃ mānakāraṇam 23 svabhāvād eva tat sarvam iti me niścitā matiḥ ātmapratiṣṭhitā prajñā mama nāsti tato 'nyathā 24 karmajaṃ tv iha manye 'haṃ phalayogaṃ śubhāśubham karmaṇāṃ viṣayaṃ kṛtsnam ahaṃ vakṣyāmi tac chṛṇu 25 yathā vedayate kaś cid odanaṃ vāyaso vadan evaṃ sarvāṇi karmāṇi svabhāvasyaiva lakṣaṇam 26 vikārān eva yo veda na veda prakṛtiṃ parām tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ 27 svabhāvabhāvino bhāvān sarvān eveha niścaye budhyamānasya darpo vā māno vā kiṃ kariṣyati 28 veda dharmavidhiṃ kṛtsnaṃ bhūtānāṃ cāpy anityatām tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat 29 nirmamo nirahaṃkāro nirīho muktabandhanaḥ svastho 'vyapetaḥ paśyāmi bhūtānāṃ prabhavāpyayau 30 kṛtaprajñasya dāntasya vitṛṣṇasya nirāśiṣaḥ nāyāsa vidyate śakra paśyato lokavidyayā 31 prakṛtau ca vikāre ca na me prītir na ca dviṣe dveṣṭāraṃ na ca paśyāmi yo mamādya mamāyate 32 nordhvaṃ nāvān na tiryak ca na kva cic chakra kāmaye na vijñāne na vijñeye nājñāne śarma vidyate 33 [ṣakra] yenaiṣā labhyate prajñā yena śāntir avāpyate prabrūhi tam upāyaṃ me samyak prahrāda pṛcchate 34 [prahlāda] ārjavenāpramādena prasānenātmavattayā vṛddhaśuśrūsayā śakra puruṣo labhate mahat 35 svabhāvāl labhate prajñāṃ śāntim eti svabhāvataḥ svabhāvād eva tat sarvaṃ yat kiṃ cid anupaśyasi 36 [bhī] ity ukto daitya patinā śakro vismayam āgamat prītimāṃś ca tadā rājaṃs tad vākyaṃ pratyapūjayat 37 sa tadābhyarcya daityendraṃ trailokyapatir īśvaraḥ asurendram upāmantya jagāma svaṃ niveśanam |