Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[भृगु] न परनाशॊ ऽसति जीवानां थत्तस्य च कृतस्य च याति थेहान्तरं परानी शरीरं तु विशीर्यते 2 न शरीराश्रितॊ जीवस तस्मिन नष्टे परनश्यति यदा समित्सु थग्धासु न परनश्यति पावकः 3 [भरथ्वाज] अग्नेर यदातदा तस्य यथि नाशॊ न विथ्यते इन्धनस्यॊपयॊगान्ते स चाग्निर नॊपलभ्यते 4 नश्यतीत्य एव जानामि शान्तम अग्निम अनिन्धनम गतिर यस्य परमानं वा संस्दानं वा न थृश्यते 5 [भ] समिधाम उपयॊगान्ते सन्न एवाग्निर न थृश्यते आकाशानुगतत्वाथ धि थुर्ग्रहः स निराश्रहः 6 तदा शरीरसंत्यागे जीवॊ हय आकाशवत सदितः न गृह्यते सुसूक्ष्मत्वाथ यदा जयॊतिर न संशयः 7 परानान धारयते हय अग्निः स जीव उपधार्यताम वायुसंधारणॊ हय अग्निर नश्यत्य उच्छ्वासनिग्रहात 8 तस्मिन नष्टे शरीराग्नौ शरीरं तथ अचेतनम पतितं याति भूमित्वम अयनं तस्य हि कषितिः 9 जङ्गमानां हि सर्वेषां सदावराणां तदैव च आकाशं पवनॊ ऽभयेति जयॊतिस तम अनुगच्छति तत्र तरयाणाम एकत्वं थवयं भूमौ परतिष्ठितम 10 यत्र खं तत्र पवनस तत्राग्निर यत्र मारुतः अमूर्तयस ते विज्ञेया आपॊ मूर्तास तदा कषितिः 11 [भ] यथ्य अग्निमारुतौ भूमिः खम आपश च शरीरिषु जीवः किं लक्षणस तत्रेत्य एतथ आचक्ष्व मे ऽनघ 12 पञ्चात्मके पञ्च रतौ पञ्च विज्ञानसंयुते शरीरे परानिनां जीवं जञातुम इच्छामि याथृशम 13 मांसशॊनित संघाते मेथः सनाय्व अस्दि संचये भिथ्यमाने शरीरे तु जीवॊ नैवॊपलभ्यते 14 यथ्य अजीवं शरीरं तु पञ्च भूतसमन्वितम शारीरे मानसे थुःखे कस तां वेथयते रुजम 15 शृणॊति कदितं जीवः कर्णाभ्यां न शृणॊति तत महर्षे मनसि वयग्रे तस्माज जीवॊ निरर्दकः 16 सर्वं पश्यति यथ थृश्यं मनॊ युक्तेन चक्षुषा मनसि वयाकुले तथ धि पश्यन्न अपि न पश्यति 17 न पश्यति न च बरूते न शृणॊति न जिघ्रति न च सपर्शरसौ वेत्ति निथ्रावशगतः पुनः 18 हृष्यति करुध्यति च कः शॊचत्य उथ्विजते च कः इच्छति धयायति थवेष्टि वाचम ईरयते च कः 19 [भ] न पञ्च साधारणम अत्र किं चिच; छरीरम एकॊ वहते ऽनतरात्मा स वेत्ति गन्धांश च रसाञ शरुतिं च; सपर्शं च रूपं च गुणाश च ये ऽनये 20 पञ्चात्मके पञ्च गुणप्रथर्शी; स सर्वगात्रानुगतॊ ऽनतरात्मा स वेत्ति थुःखानि सुखानि चात्र; तथ विप्रयॊगात तु न वेत्ति थेहः 21 यथा न रूपं न सपर्शॊ नॊस्म भावश च पावके तथा शान्ते शरीराग्नौ थेहं तयक्त्वा स नश्यति 22 अम मयं सर्वम एवेथम आपॊ मूर्तिः शरीरिणाम तत्रात्मा मानसॊ बरह्मा सर्वभूतेषु लॊककृत 23 आत्मानं तं विजानीहि सर्वलॊह हितात्मकम तस्मिन यः संश्रितॊ थेहे हय अब्बिन्थुर इव पुष्करे 24 कषेत्रज्ञं तं विजानीहि नित्यं लॊकहितात्मकम तमॊ रजश च सत्त्वं च विथ्धि जीव गुणान इमान 25 सचेतनं जीव गुणं वथन्ति; स चेष्टते चेष्टयते च सर्वम ततः परं कषेत्रविथं वथन्ति; परावतयथ यॊ भुवनानि सप्त 26 न जीवनाशॊ ऽसति हि थेहभेथे; मिद्यैतथ आहुर मृत इत्य अबुथ्धाः जीवस तु थेहान्तरितः परयाति; थशार्धतैवास्य शरीरभेथः 27 एवं सर्वेषु भूतेषु गूधश चरति संवृतः थृश्यते तव अग्र्यया बुथ्ध्या सूक्ष्मया तत्त्वथर्शिभिः 28 तं पूर्वापररात्रेषु युज्ञानः सततं बुधः लघ्व आहारॊ विशुथ्धात्मा पश्यत्य आत्मानम आत्मनि 29 चित्तस्य हि परसाथेन हित्वा कर्म शुभाशुभम परसन्नात्मात्मनि सदित्वा सुखम अक्षयम अश्नुते 30 मानसॊ ऽगनिः शरीरेषु जीव इत्य अभिधीयते सृष्टिः परजापतेर एषा भूताध्यात्म विनिश्चये |
1
[bhṛgu] na pranāśo 'sti jīvānāṃ dattasya ca kṛtasya ca yāti dehāntaraṃ prānī śarīraṃ tu viśīryate 2 na śarīrāśrito jīvas tasmin naṣṭe pranaśyati yathā samitsu dagdhāsu na pranaśyati pāvakaḥ 3 [bharadvāja] agner yathātathā tasya yadi nāśo na vidyate indhanasyopayogānte sa cāgnir nopalabhyate 4 naśyatīty eva jānāmi śāntam agnim anindhanam gatir yasya pramānaṃ vā saṃsthānaṃ vā na dṛśyate 5 [bh] samidhām upayogānte sann evāgnir na dṛśyate ākāśānugatatvād dhi durgrahaḥ sa nirāśrahaḥ 6 tathā śarīrasaṃtyāge jīvo hy ākāśavat sthitaḥ na gṛhyate susūkṣmatvād yathā jyotir na saṃśayaḥ 7 prānān dhārayate hy agniḥ sa jīva upadhāryatām vāyusaṃdhāraṇo hy agnir naśyaty ucchvāsanigrahāt 8 tasmin naṣṭe śarīrāgnau śarīraṃ tad acetanam patitaṃ yāti bhūmitvam ayanaṃ tasya hi kṣitiḥ 9 jaṅgamānāṃ hi sarveṣāṃ sthāvarāṇāṃ tathaiva ca ākāśaṃ pavano 'bhyeti jyotis tam anugacchati tatra trayāṇām ekatvaṃ dvayaṃ bhūmau pratiṣṭhitam 10 yatra khaṃ tatra pavanas tatrāgnir yatra mārutaḥ amūrtayas te vijñeyā āpo mūrtās tathā kṣitiḥ 11 [bha] yady agnimārutau bhūmiḥ kham āpaś ca śarīriṣu jīvaḥ kiṃ lakṣaṇas tatrety etad ācakṣva me 'nagha 12 pañcātmake pañca ratau pañca vijñānasaṃyute śarīre prānināṃ jīvaṃ jñātum icchāmi yādṛśam 13 māṃsaśonita saṃghāte medaḥ snāyv asthi saṃcaye bhidyamāne śarīre tu jīvo naivopalabhyate 14 yady ajīvaṃ śarīraṃ tu pañca bhūtasamanvitam śārīre mānase duḥkhe kas tāṃ vedayate rujam 15 śṛṇoti kathitaṃ jīvaḥ karṇābhyāṃ na śṛṇoti tat maharṣe manasi vyagre tasmāj jīvo nirarthakaḥ 16 sarvaṃ paśyati yad dṛśyaṃ mano yuktena cakṣuṣā manasi vyākule tad dhi paśyann api na paśyati 17 na paśyati na ca brūte na śṛṇoti na jighrati na ca sparśarasau vetti nidrāvaśagataḥ punaḥ 18 hṛṣyati krudhyati ca kaḥ śocaty udvijate ca kaḥ icchati dhyāyati dveṣṭi vācam īrayate ca kaḥ 19 [bh] na pañca sādhāraṇam atra kiṃ cic; charīram eko vahate 'ntarātmā sa vetti gandhāṃś ca rasāñ śrutiṃ ca; sparśaṃ ca rūpaṃ ca guṇāś ca ye 'nye 20 pañcātmake pañca guṇapradarśī; sa sarvagātrānugato 'ntarātmā sa vetti duḥkhāni sukhāni cātra; tad viprayogāt tu na vetti dehaḥ 21 yadā na rūpaṃ na sparśo nosma bhāvaś ca pāvake tadā śānte śarīrāgnau dehaṃ tyaktvā sa naśyati 22 am mayaṃ sarvam evedam āpo mūrtiḥ śarīriṇām tatrātmā mānaso brahmā sarvabhūteṣu lokakṛt 23 ātmānaṃ taṃ vijānīhi sarvaloha hitātmakam tasmin yaḥ saṃśrito dehe hy abbindur iva puṣkare 24 kṣetrajñaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ lokahitātmakam tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi jīva guṇān imān 25 sacetanaṃ jīva guṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam tataḥ paraṃ kṣetravidaṃ vadanti; prāvatayad yo bhuvanāni sapta 26 na jīvanāśo 'sti hi dehabhede; mithyaitad āhur mṛta ity abuddhāḥ jīvas tu dehāntaritaḥ prayāti; daśārdhataivāsya śarīrabhedaḥ 27 evaṃ sarveṣu bhūteṣu gūdhaś carati saṃvṛtaḥ dṛśyate tv agryayā buddhyā sūkṣmayā tattvadarśibhiḥ 28 taṃ pūrvāpararātreṣu yujñānaḥ satataṃ budhaḥ laghv āhāro viśuddhātmā paśyaty ātmānam ātmani 29 cittasya hi prasādena hitvā karma śubhāśubham prasannātmātmani sthitvā sukham akṣayam aśnute 30 mānaso 'gniḥ śarīreṣu jīva ity abhidhīyate sṛṣṭiḥ prajāpater eṣā bhūtādhyātma viniścaye |