Haralds Saga Hins Hárfagra

1. Orrosta Haralds við Haka ok Gandálf, föður hans

Haraldr konungr tók konungdóm eptir föður sinn; þá var hann tíu vetra gamall. Hann var allra manna mestr ok sterkastr ok fríðastr sýnum, vitr maðr ok skörungr mikill. Guthormr, móðurbróðir hans, gerðist forstjóri fyrir hirðinni ok fyrir öllum landráðum; hann ok hertogi fyrir liðinu. Eptir líflát Hálfdanar svarta géngu margir höfðingjar á ríkit, þat er hann hafði leift; var hinn fyrsti maðr Gandálfr konungr, ok þeir bræðr Högni ok Fróði, synir Eysteins konungs af Heiðmörk; ok Högni Káruson gékk víða yfir Hringaríki. Þá byrjar ferð sína Haki Gandálfsson út á Vestfold með 300 manna, ok fór hit efra um dali nökkura ok ætlaði at koma á úvart Haraldi konungi en Gandálfr konungr sat í Lóndum með her sinn ok þar ætlaði hann at flytjast yfir fjörðinn með her sinn á Vestfold. En er þat spyrr Guthormr hertogi, þá samnar hann her ok ferr með Haraldi konungi, ok vendir fyrst móti Haka upp á land, ok finnast þeir í dal nökkurum; varð þar orrosta, ok fékk Haraldr konungr sigr. Þar féll Haki konungr ok mikill hluti liðs hans. Þar heitir síðan Hakadalr. Eptir þat venda þeir aptr, Haraldr konungr ok Guthormr hertogi, en þá var Gandálfr konungr kominn á Vestfold, Ok fara nú hvárir móti öðrum, ok er þeir finnast, verðr orrosta hörð. Þaðan flýði Gandálfr ok lét mestan hluta liðs síns, ok komst við svá búið í ríki sitt. Ok er þessi tíðindi spyrja synir Eysteins konungs á Heiðmörk, væntu þeir sér skjótt hers; þeir gera orð Högna Kárusyni ok Guðbrandi hersi, ok leggja stefnu sín á milli á Heiðmörk á Ringisakri.

2. Haraldr konungr sigraði fim höfðingja

Eptir þessar orrostur ferr Haraldr konungr ok Guthormr hertogi, ok alt lið þat er þeir fá, ok venda til Upplanda ok fara mjök markleið. Þeir spyrja hvar Upplendinga konungar hafa lagt stefnu sína, ok koma þar um miðnætti, ok verða eigi varðmenn fyrr varir við, en lið var komit fyrir þá stofu, er inni var Högni Káruson, ok svá þá er Guðbrandr svaf í, ok lögðu eld í hváratveggju. En Eysteins synir kómust út með sína menn ok börðust um hríð, ok féllu þar báðir Högni ok Fróði. Eptir fall þessarra 4 höfðingja eignaðist Haraldr konungr með krapt ok framkvæmd Guthorms, frænda síns, Hringaríki ok Heiðmörk, Guðbrandsdali ok Haðaland, Þótn ok Raumaríki, Vingulmörk, allan hinn nörðra hlut. Eptir þat höfðu þeir Haraldr konungr ok Guthormr hertogi úfrið ok orrostur við Gandálf konung, ok lauk með því, at Gandálfr konungr féll í hinni síðustu orrostu, en Haraldr konungr eignaðist ríki alt suðr til Raumelfar.

3. Frá Gyðu Eiríksdóttur

Haraldr konungr sendi menn sína eptir meyju einni, er Gyða er nefnd, dóttir Eiríks konungs af Hörðalandi; hon var at fóstri á Valdresi með ríkum búanda; vildi konungr hana hafa til friðlu sér, því at hon var allfríð mær ok heldr stórlát. En er sendimenn kómu þar, þá báru þeir upp erendi sín fyrir meyna; hon svaraði á þessa lund, at eigi vill hon spilla meydómi sínum til þess, at taka til manns þann konung, er eigi hefir meira ríki en nökkur fylki til forráða: en þat þykki mér undarligt, segir hún, er engi er sá konungr, er svá vill eignazt Noreg at vera einvaldi yfir, sem hefir Gormr konungr at Danmörku eða Eiríkr konungr at Uppsölum. Sendimönnum þykkir hon svara fruðu stórliga, ok spyrja hana máls um, hvar til svör þessi skulu koma; segja at Haraldr er konungr svá ríkr, at henni er fullræði í. En þó at hon svari á annan vek þeirra erendum, en þeir mundi vilja, þá sjá þeir engan sinn kost til þess at sinni, at þeir mundu hana í brott hafa, nema hennar vili væri til þess; ok búast þeir þá ferðar sinnar. En er þeir eru búnir, leiða menn þá út; þá mælti Gyða við sendimenn, bað þá bera þau orð sín Haraldi konungi, at hon mun því at einu játa at gerast eiginkona hans, ef hann vill þat gera fyrir hennar sakir áðr, at leggja undir sik allan Noreg ok ráða því ríki jafnfrjálsliga, sem Eiríkr konungr Svíaveldi, eða Gormr konungr Danmörku, því at þá þykir mér, segir hún, hann meka heita þjóðkonungr.

4. Heitstrenging Haralds konungs

Sendimenn fara nú aptr til Haralds konungs ok segja honum þessi orð meyjarinnar, ok segja, at hon er furðu djörf ok úvitr, ok telja þat makligt, at konungr sendi lið mikit eptir henni við úsæmd. Þá sagði Haraldr konungr, at eigi hefði þessi mær illa mælt, eða gert svá at hefnda væri fyrir vert, bað hana hafa mikla þökk fyrir orð sín: hon hefir mint mik þeirra hluta, er mér þykkir undarligt, er ek hefi eigi fyrr hugleitt.Ok enn mælti hann: þess strengi ek heit, ok því skýt ek til guðs, þess er mik skóp ok öllu ræðr, at aldrei skal skera hár mitt né kemba, fyrr en ek hefi eignazt allan Noreg með sköttum ok skyldum ok forráði, en deyja at öðrum kosti. Þessi orð þakkaði honum mjök Guthormr hertogi, ok lét þat vera konungligt verk at efna orð sín.

5. Orrosta í Orkadal

Eptir þetta samna þeir frændr liði miklu, ok búa ferð sína á Upplönd, ok svá norðr um Dali ok þaðan norðr um Dofrafjall. Ok þá er hann kom ofan í bygðina, þá lét hann drepa menn alla ok brenna bygðina. En er fólkit varð þessa víst, þá flýði hverr er mátti; sumir ofan til Orkadals, sumir til Gaulardals, sumir á markir, sumir leituðu griða, ok þat féngu allir þeir er á konungs fund kómu ok gerðust hans menn. Þeir féngu enga mótstöðu fyrr en þeir kómu til Orkadals, þar var samnaðr fyrir þeim, ok þar áttu þeir hina fyrstu orrostu við konung þann er Grýtingr hét. Haraldr konungr fékk sigr, en Grýtingr var handtekinn, ok drepit mikit lið af honum, en hann gékk til handa Haraldi konungi ok svarði honum trúnaðareiða. Eptir þat gékk alt fólk undir Harald konung í Orkdælafylki, ok gerðust hans menn.

6. Landsréttr Haralds konungs

Haraldr konungr setti þann rétt alt þar er hann vann ríki undir sik, at hann eignaðist óðul öll, ok lét alla bændr gjalda sér landskyldir, bæði ríka ok úríka. Hann setti jarl í hverju fylki, þann er dæma skyldi lög ok landsrétt ok heimta sakeyri ok landskyldir, ok skyldi jarl hafa þriðjung skatta ok skylda til borðs sér ok kostnaðar. Jarl hverr skyldi hafa undir sér 4 hersa eða fleiri, ok skyldi hverr þeirra hafa 20 marka veizlu. Jarl hverr skyldi fá konungi í her 60 hermanna af sínum einumkostnaði, en hersir hverr 20 menn. En svá mikit hafði Haraldr konungr aukið álög ok landskyldir, at jarlar hans höfðu meira ríki en konungar höfðu fyrrum. En er þetta spurðist um Þrándheim, þá sóttu til Haralds konungs margir ríkismenn ok gerðust hans menn.

7. Orrosta í Gaulardal

Þat er sagt, at Hákon jarl Grjótgarðsson kom til Haralds konungs utan af Yrjum, ok hafði lið mikit til fulltings við Harald konung. Eptir þat fór Haraldr konungr inn í Gaulardal, ok átti þar orrostu ok feldi þar tvá konunga, ok eignaðist síðan ríki þeirra: en þat var Gauldælafylki ok Strindafylki. Þá gaf hann Hákoni jarli yfirsókn um Strindafylki. Eptir þat fór Haraldr konungr inn í Stjóradal ok átti þar hina þriðju orrostu, ok hafði sigr ok eignaðist þat fylki. Eptir þat sömnuðust saman Innþrændir, ok váru komnir saman 4 konungar með her sinn; sá einn er réð Veradal, annar réð fyrir Skaun, þriðji Sparbyggjafylki, fjórði af eynni Iðri, sá átti Eynafylki. Þessir 4 konungar fóru með her í mót Haraldi konungi, en hann hélt orrostu við þá ok fékk sigr, en þessir konungar féllu sumir, en sumir flýðu. Haraldr konungr átti alls í Þrándheimi 8 orrostur eða fleiri, ok at felldum 8 konungum eignaðist hann allan Þrándheim.

8. Haraldr vann Naumdælafylki

Norðr í Naumudal váru bræðr tveir konungar, Herlaugr ok Hrollaugr; þeir höfðu verit at 3 sumr at gera haug einn; sá haugr var hlaðinn með grjóti ok lími ok viðum gerr. En er haugrinn var algerr, þá spurðu þeir bræðr þau tíðindi, at Haraldr konungr fór á hendr þeim með her. Þá lét Herlaugr konungr aka til haugsins vist mikla ok drykk; eptir þat gékk Herlaugr konungr í hauginn með 12ta mann, síðan lét hann kasta aptr hauginn. Hrollaugr konungr fór upp á haug, þann er konungar váru vanir at sitja á, ok lét þar búa konungs hásæti ok settist þar; þá lét hann lét leggja dýnur á fótpallinn, þar er jarlar váru vanir at sitja, þá veltist hann or hásætinu ok í jarls sæti, ok gaf sér sjálfr jarls nafn. Eptir þat fór Hrollaugr á móti Haraldi konungi ok gaf honum alt ríki sitt ok bauð at gerast hans maðr, ok sagði honum alla sína meðferð. Þá tók Haraldr konungr sverð ok festi á linda honum, þá festi hann skjöld á háls honum, ok gerði hann jarl sinn ok leiddi hann í hásæti; þá gaf hann honum Naumdælafylki ok setti hann þar jarl yfir.

9. Frá skipan Haralds konungs

Haraldr konungr fór þá aptr til Þrándheims ok dvaldist þar um vetrinn, ok jafnan síðan kallaði hann heimili sitt. Þar setti hann hinn mesta höfuðbæ, er Hlaðir heita. Þann vetr fékk hann Ásu, dóttur Hákonar jarls Grjótgarðssonar, ok hafði Hákon þá mestan metnað af konunginum. Um várið réð Haraldr konungr sér til skipa. Hann hafði látit um vetrinn dreka mikinn ok búinn hit vegligasta; þar skipaði hann á hirð sinni ok berserkjum. Stafnbúar váru mest vandaðir, því at þeir höfðu merki konungs. Aptr frá stafninum til austrrúms var kallað á rausn, þat var skipat berserkjum. Þeir einir náðu hirðvist með Haraldi konungi, er afreksmenn váru bæði at afli ok hreysti ok allskonar atgervi; þeim einum var skipat hans skip, en hann átti þá góð völ at kjósa or hverju fylki sér hirðmenn. Hann hafði her mikinn ok mörg stórskip, ok margir ríkismenn fylgðu honum. Þess getr Hornklofi í Glymdrápu, at Haraldr konungr hafði fyrr barzst á Uppdalsskógi við Orkndæli en hann hefði leiðangr þenna úti:

Hilmir réð á heiði
hjaldrskíðs þrumu galdra
óðr við æskimeiða
ey vébrautar heyja,
áðr gnapsalar grímnis
gnýstærandi færi
rausnarsamr til rimmu
riðviggs lagar skíðum.
Gerði glamma ferðar
gnýþróttr jöru dróttar
helkannandi hlenna
hlymræks um tröð glymja,
áðr út á mar mætir
mannskæðr lagar tanna
ræsinaðr til rausnar
rak vébrautar nökkva.

10. Orrasta við Sólskel

Haraldr konungr hélt liði sínu út or Þrándheimi ok sneri suðr á Mæri. Húnþjófr er nefndr konungr, sá er réð fyrir Mærafylki; Sölvi klofi hét son hans. Þeir váru hermenn miklir. En sá konungr er réð fyrir Raumsdal er nefndr Nökkvi; hann var móðurfaðir Sölva. Þessir höfðingjar drógu saman her mikinn, er þeir spyrja til Haralds konungs, ok fara móti honum, ok hittast þeir við Sólskel. Varð þar orrosta, ok hafði Haraldr konungr sigr. Svá segir Hornklofi:

Þar svá at barsk at borði
borðhölkvi rak norðan
hlífar valdr til Hildar,
hreggs döglinga tveggja,
ok allsnæfrir jöfrar
orðalaust at morði
(endisk rauðra randa
rödd) dynskotum kvöddusk.

Báðir konungar féllu, en Sölvi komst með flótta undan. Lagði Haraldr konungr þá undir sik þessi tvau fylki, ok dvaldist þar lengi um sumarit, ok skipaði þar réttum með mönnum, ok setti þar forráðamenn ok treysti sér fólkit. En um haustit bjóst hann at fara norðr til Þrándheims. Rögnvaldr Mærajarl, son Eysteins glumru, hafði þá um sumarit gerzt maðr Haralds konungs. Haraldr konungr setti hann höfðingja yfir fylki þessi tvö fylki, Norðmæri ok Raumsdal, ok fékk honum þar styrk til bæði af ríkismönnum ok bóndum, svá ok skipakost at verja landit fyrir úfriði. Hann var kallaðr Rögnvaldr hinn ríki ok hinn ráðsvinni, ok segja menn at hvárrtveggja væri sannnefni. Haraldr konungr var um vetrinn eptir í Þrándheimi.

11. Fall Arnviðar ok Auðbjarnar konunga

Eptir um várit bjó Haraldr konungr her mikinn or Þrándheimi, ok sagði, at hann mundi þeim her stefna á Sunnmæri. Sölvi klofi hafði um vetrinn legit úti á herskipum, ok hafði herjað á Norðmæri ok drepit þar marga menn Haralds konungs, en suma rænta, en brent fyrir sumum, ok gert hit mesta hervirki. En stundum um vetrinn hafði hann verit á Sunnmæri með Arnviði konungi, frænda sínum. En er þeir spyrju til Haralds konungs, þá samna þeir liði ok verða fjölmennir, því at margir þóttust eiga Haraldi konungi heiptir at gjalda. Sölvi klofi fór suðr í Fjörðu á fund Auðbjarnar konungs, er þar réð fyrir, ok bað hann liðs, at hann skyldi fara með her sínum til styrks við þá Arnvið konung; segir hann svá: Öllum er oss nú sjá kostr auðsær, at vér rísim allir upp í móti Haraldi konungi, munum vér þá nógan styrk, ok man þá auðna ráða sigri, en hitt er ella, ok er þat engi kostr þeim mönnum, er eigi eru útignari at nafni en Haraldr, at gerast þrælar hans; þótti feðr mínum sá kostr betri, at falla í bardaga í konungdómi sínum, en gerast undirmaðr Haralds konungs. Kom Sölvi svá ræðum sínum, at Auðbjörn hét ferðinni, ok dró hann þá her saman ok fór norðr til fundar við Arnvið konung; höfðu þeir þá allmikinn her. Þeir spurðu þá til Haralds konungs, at hann var þá norðan kominn; þeir hittust fyrir innan Sólskel. Þat var þá siðvandi, er menn börðust á skipum, at tengja skyldi skipin ok berjast um stafna. Var þá svá gert. Lagði Haraldr konungr skip sitt móti skipi Arnviðar konungs; varð sú orrosta hin snarpasta, ok féll mikit fólk af hvárumtveggjum. Ok at lyktum varð Haraldr konungr svá óðr ok reiðr, at hann gékk fram á rausn á skipi sínu, ok barðist þá svá snarpliga, at allir frambyggjar á skipi Arnviðar hrukku aptr til siglu, en sumir féllu. Gékk Haraldr konungr þá upp á skipit; leituðu þá menn Arnviðar konungs á flótta, en hann sjálfr hann féll á skipi sínu. Þar féll ok Auðbjörn konungr, en Sölvi flýði. Svá segir Hornklofi:

Háði gramr, þar er gnúðu,
geira hregg við seggi,
rauð fnýstu ben blóði,
bryngögl í dyn Sköglar,
þá er á rausn fyrir ræsi,
réð egglituðr, seggir,
æfr gall hjörr við hlífar,
hnigu fjörvanir, sigri.

Þar féll or liði Haraldi konungs Ásgautr ok Ásbjörn, jarlar hans, ok Grjótgarðr ok Herlaugr, mágar hans, synir Hákonar Hlaðajarl. Sölvi var síðan víkingr mikill langa hríð ok gerði opt mikinn skaða á ríki Haralds konungs.

12. Brenna Vemundar konungs

Eptir þat lagði Haraldr konungr undir sik Sunnmæri. Vemundr, bróðir Auðbjarnar konungs, hélt Firðafylki ok gerðist konungr yfir. Þetta var síðla um haust, ok gera menn þat ráð með Haraldi konungi, at hann skyldi eigi fara suðr um Stað á haustdegi. Þá setti Haraldr konungr Rögnvald jarl yfir Mæri hvoratveggju ok Raumsdal, ok hafði hann um sik mikit fjölmenni. Haraldr konungr sneri þá norðr aptr til Þrándheims. Þann sama vetr fór Rögnvaldr jarl hit iðra okum Eið, ok svá suðr of Fjörðu. Hann hafði njósn af Vemundi konungi, ok kom um nótt þar sem heitir Naustdalr; Var Vemundr konungr þar á veizlu. Rögnvaldr jarl tók hús á þeim, ok brendi konung inni með níutigi manna. Eptir þat kom Berðlukári til Rögnvalds jarls með langskip alskipat, ok fóru þeir báðir norðr á Mæri. Tók Rögnvaldr jarl skip þau, er átt hafði Vemundr konungr, ok alt lausafé þat er hann fékk. Berðlukári fór norðr til Þrándheims á fund Haralds konungs ok gerðist hans maðr; hann var berserkr mikill.

13. Fall Hákonar jarls ok Atla jarls hins mjóva

Um várit eptir fór Haraldr konungr suðr með landi með skipaher ok lagði undir sik Firðafylki; síðan sigldi hann austr með landi ok kom fram í Vík austr. En hann setti eptir Hákon jarl Grjótgarðsson ok fékk honum yfirsókn í Firðafylki. En er konungr var austr farinn, þá sendi Hákon jarl orð Atla jarli hinum mjóva, at hann skyldi fara brott or Sogni ok vera jarl á Gaulum, sem hann hafði fyrr verit, en kvað Harald konung hafa veitt sér Sygnafylki. Atli jarl sendi þau orð í mót, at hann mun halda Sygnafylki ok svá Gaulum, þar til er hann finnr Harald konung. Jarlarnir þreyttu þetta með sér, þar til er báðir samna her; þeir hittast á Fjölum í Stafanesvági, ok áttu þar orrostu mikla. Þar féll Hákon jarl, en Atli jarl varð sárr til úlífis, ok fóru menn hans til Atleyjar með hann, ok þar andaðist hann. Svá segir Eyvindr skáldaspillir:

Varð Hákon
Högna meyjar
viðr, vápnberr,
er vega skyldi,
ok sinn aldr
í odda gný
Freys áttungr
á Fjölum lagði.
Ok þar varð,
er vinir féllu,
mágar Hallgarðs,
manna blóði
Stafaness
við stóran gný
vinar Lóðurs
vágr of blandinn.