Hrólfs saga kraka ok kappa hans

Fróða þáttr

1. Frá Hálfdani ok Fróða

Maðr hét Hálfdan, en annarr Fróði, bræðr tveir ok konungasynir, ok stýrði sínu ríki hvárr þeira. Hálfdan konungr var hýrr ok hægr ok góðlyndr, en Fróði konungr var inn mesti ribbaldi. Hálfdan konungr átti þrjú börn, tvá syni ok eina dóttur. Hét hún Signý. Hún var elzt ok gift Sævil jarli. Þetta bar til tíðenda, er synir hans váru þá ungir. Hét annarr Hróarr, en annarr Helgi. Reginn hét fóstri þeira, ok unni hann sveinunum mikit.

Ein ey lá þar skammt frá borginni. Bjó þar í einn karl, er Vífill hét. Hann var aldavinr Hálfdanar konungs. Hunda tvá átti Vífill karl; hét annarr Hoppr, en annarr Hó. Karl var gagnauðigr ok kunni margt í fornum fræðum, ef á hann var leitat.

Nú er þar til at taka, at Fróði konungr sitr í ríki sínu, ok öfundar hann fastliga bróður sinn, Hálfdan konung, at hann skyldi stýra Danmörk einn, en þótti sinn hluti ekki hafa orðit svá góðr. Því safnar hann saman múg ok margmenni ok heldr til Danmerkr ok kemr þar á náttar þeli, brennir þar allt ok brælir. Hálfdan konungr kemr lítilli vörn við. Er hann höndum tekinn ok drepinn, en þeir flýja, sem því við koma. En allr borgarmúgrinn varð at sverja trúnaðareiða Fróða konungi, elligar lét hann pína þá ýmisligum píningum.

Reginn, fóstri Helga ok Hróars, kom þeim undan ok út í ey til Vífils karls; hörmuðu þeir mjök skaðann. Sagði Reginn þá mundi fokit í flest skjól, ef Vífill gæti eigi geymt þá fyrir Fróða konungi.

Vífill segir: "Hér er við ramman reip at draga," en kvað skylda mikil til at hjálpa sveinunum.

Svá tók hann við þeim ok lét í eitt jarðhús, ok váru þar optast á nætr, en á daginn viðruðu þeir út um skógarrunna karls, því at eyin var hálf skógi vaxin, ok skiljast þeir svá við Regin. Reginn átti miklar eignir í Danmörk, börn ok konu, ok sá Reginn sér eigi annat sýnna en ganga til handa Fróða konungi ok sverja honum trúnaðareiða. Lagði Fróði konungr nú allt Danmerkr ríki undir sik með sköttum ok skyldum. Gengu þar flestir nauðugir til, því at Fróði konungr var allra manna óvinsælastr, ok svá líka skattgildi hann Sævil jarl.

Eptir allt þetta unnit hægist Fróða konungi lítit, at hann finnr ekki sveinana, Helga ok Hróar. Setr hann nú geislung fyrir þá á allar síður, nærri ok fjarri, norðr ok suðr, austr ok vestr, heitr þeim stórgjöfum, sem sér kann nokkut segja til þeira, en þeim, sem þeim leyna, ýmisligum píningum, ef þat verðr uppvíst, ok þykkist engi kunna at segja konungi til þeira. Þá lætr hann sækja völur ok vísendamenn um allt landit ok lætr þá kanna landit upp ok ofan, eyjar ok útsker, ok finnast þeir eigi. Ok nú lætr hann sækja galdramenn, sem eptir öllu geta rýnt, því sem þeir vilja, en þeir segja honum, at eigi munu þeir á landi fæddir, en þó muni þeir eigi fjarri konunginum.

Fróði konungr segir: "Víða höfum vér þeira leitat, ok þykki mér þat sízt ván, at þeir sé hér nærri, en ey er hér nálægt, þar er vér höfum ekki þrátt um leitat, ok nærri engi byggð í, nema einn fátækr karl býr þar."

"Leitið þangat fyrst," sögðu galdramenninir, "því at mikil þoka ok hulda liggr yfir eyju þeiri, ok verðr oss ekki þangat auðsét um híbýli karls þess, ok ætlum vér hann forvitra ok eigi allan, þar hann er sénn."

Konungr sagði: "Þangat skal þá enn leita, ok þykki mér undr, at fiskikarl einn fátækr skal halda sveina þessa ok þora svá at halda mönnum fyrir oss."

2. Vífill karl leyndi Hálfdanarsonum

Þat var einn morgin snimma, at karlinn Vífill vaknar við ok mælir: "Margt er kynligt á ferð ok flug, ok miklar fylgjur ok máttugar eru hingat komnar í eyna. Standið upp, Hálfdanar synir, Hróarr ok Helgi, ok haldið ykkr í skógarrunnum mínum í dag."

Þeir hlupu í skóginn. Nú fór þetta eptir því, sem karl gat til, at sendimenn Fróða konungs kómu á eyna ok leita þeira hvarvetna, sem þeim kemr í hug, ok finna hvergi sveinana. Þeim sýnist karl vera heldr skuggaligr, fara þó í burt við svá búit ok segja konungi, at þeir kunni þá ekki at finna.

"Illa munu þér leitat hafa," segir konungr, "ok er karl þessi margkunnugr, ok farið nú í stað aptr sömu leið, svá at karl verði sízt við búinn til at bregða þeim undan, ef þeir eru þar."

Þeir verða nú at gera svá sem konungr bauð, fara nú aptr í annat sinn til eyjarinnar.

Karl mælti við sveinana: "Ekki er ykkr til setu búit, haldið til skógar sem skjótast."

Sveinarnir gerðu svá. Eptir þat þustu konungsmenn at ok báðust rannsóknar, ok lætr karl allt opit fyrir þeim standa, ok finna þá hvergi um eyna, hvar sem þeir leita, ok fara svá aptr við svá búit ok segja konungi.

Fróði konungr segir: "Nú skal ekki með laufsegli lengr fara at við þenna karl. Skal ek fara sjálfr til eyjarinnar þegar á morgin," ok svá var nú gert, at konungr fór sjálfr.

Karl vaknar ok heldr mæðiliga ok sér nú enn, at skjótt muni verða til ráða at taka. Hann mælti við þá bræðr: "Þit skuluð kannast við, ef ek kalla hátt Hopp ok Hó, hunda mína. Hlaupið þá til jarðarhúss ykkar ok hafið þat at marki, at þá mun ekki friðr kominn í eyna, ok forðið þit ykkr þar, því at Fróði, frændi ykkar, er nú sjálfr í leitinni, en hann leitar eptir lífi ykkar með alls kyns vígvélum ok brögðum, ok sé ek nú ekki, hvárt ek mun geta haldit ykkr."

Karl ferr þá til strandar, ok er þá komit konungsskipit. Hann lætr sem hann sjái þat eigi ok læzt skima at fé sínu svá hvatliga, at hann lítr aldri til konungs né manna hans. Konungr býðr mönnum sínum at handtaka karl, ok svá var gert, ok var hann leiddr fyrir konung.

Konungr mælti: "Þú ert mikill bragðakarl ok mjök slægligr. Segðu mér, hvar konungssynir eru, því at þat veiztu."

Karl segir: "Heilir svá, herra, haldið mér ekki, því at vargrinn vill rífa í sundr fé mitt."

Karl kallar þá hátt: "Hoppr ok Hó, hjálpið fénu, fyrst ek má ekki forða því."

Konungr mælti: "Hvat kallar þú nú?"

Karl segir: "Hundar mínir heita svá, en leiti þér nú, herra, sem yðr líkar, en ekki vænti ek þess, at konungssynir finnist hér, ok mjök undrar mik, at þér ætlið, at ek muni halda mönnum fyrir yðr."

Konungr sagði: "Þú ert víst bragðakarl, en ekki munu þeir þó í öðru hirðast mega upp frá þessu, þótt þeir hafi hér áðr verit, ok væri makligt, at þú værir af lífi tekinn."

Karl segir: "Þér eigið þat nú undir yðr. Hafi þér þá heldr örendi átt í eyna, heldr en at fara svá búnir."

Konungr sagði: "Eigi kann ek at láta drepa þik, en þó ætla ek, at þat sé misráðit."

Ferr konungr nú heim við svá búit. Karl hittir nú sveinana ok segir nú, at þeir megi eigi lengr þar vera. "Vil ek senda ykkr til Sævils, mágs ykkar, ok munuð þit verða frægir menn, ef þit lifið lengi."

3. Frá Hróari ok Helga

Hróarr var þá tólf vetra, en Helgi tíu. Hann var þó þeira meiri ok fræknari. Þeir fara nú í burt, ok nefndist annar þeira Hamr, en annarr Hrani, hvar sem þeir kómu eða fundu menn at máli. Sveinar þessir kómu til Sævils jarls ok váru þar viku, áðr en þeir ræddu um þarvist sína við jarl.

Hann sagði: "Lítit mannkaup ætla ek í ykkr vera, en ekki spara ek mat við ykkr um stundarsakir."

Þar eru þeir um hríð ok eru heldr ódælir. Ekki verðr þat vitat, hvaða mönnum þeir eru eða ætt þeira. Ekki grunar jarl þá, enda gera þeir honum engan kunnugleika um hagi sína.

Þat segja sumir menn, at þeir muni með geitum vera fæddir, ok dára þá, því at þeir váru jafnan í kuflum ok tóku aldri ofan kuflshöttuna, ok ætluðu þat margir, at þeir mundu hafa geitr. Þeir eru þar upp á þriðja vetr.

Ok eitthvert sinn býðr Fróði konungr Sævil jarli til veizlu, ok er honum þar helzt grunr á, at hann muni halda sveinana fyrir tengda sakir. Jarl býst nú til ferðar ok er fjölmennr. Sveinarnir bjóðast til at fara með honum. Jarl kvað þá eigi fara skyldu. Signý, kona jarls, var ok í ferðinni. Hamr fær sér eitt ótamit trippi at ríða, er Helgi var reyndar, hleypir nú eptir liðinu ok horfir aptr til hala ok lætr sér alla vega heimskliga. Hrani, bróðir hans, fær sér reiðskjóta annan eins ok horfir réttleiðis. Jarlinn sá nú til, at þeir fara eptir sér ok fá eigi ráðit við reiðskjótana, hlupu flókatrippin aptr ok fram undir þeim, ok rekr ofan kuflhöttinn af Hrana.

Þetta getr at líta Signý, systir þeira, ok kennir hún þá þegar ok grætr mjök sárt. Jarl spyrr, hví hún gráti. Hún kvað þá vísu:

"Öll er orðin
ætt Skjöldunga,
lofðungs Lundar,
at limum einum;
bræðr sá ek mína
á berum sitja,
en Sævils rekka
á söðluðum."

Jarl segir: "Mikil tíðendi, ok lát eigi upp koma."

Hann reið þá aptr til þeira ok bað þá aptr dragast, segir mikla smán at þeim í góðra manna föruneyti. Váru þá sveinarnir báðir gangandi. En því mælti hann svá, at hann sá við, svá at eigi mátti af hans orðum ráða, hvaða sveinar þeir væri. Þeir skotta nú við utan ok vilja ekki aptr snúa at heldr ok ríða nú í síðara lagi. Koma þeir nú til veizlunnar ok hlaupa aptr ok fram eptir höllinni.

Ok eitt sinn berr þá þar at, sem Signý, systir þeira, var. Hún mælti til þeira heldr lágt: "Verið ekki í höllinni, því at lítill er þroski ykkarr."

Þeir gefa ekki gaum at því. Fróði konungr hefr uppi þat mál, at hann vill láta leita at sonum Hálfdanar konungs, ok segist þeim munu mikinn sóma veita, sem sér kann at segja til þeira.

Völva ein var þar komin, sem Heiðr hét. Hana bað Fróði konungr at neyta listar sinnar ok vita, hvat hún kynni at segja til sveinanna. Gerði hann þá gilda veizlu í móti henni ok setti hana á seiðhjall einn háan.

Konungr spyrr þá, hvat hún sæi til tíðenda, "því at ek veit," sagði hann, "at nú mun margt fyrir þik bera, ok sé ek nú mikla gæfu á þér, ok svara mér sem skjótast, seiðkona."

Hún slær þá í sundur kjöptunum ok geispar mjök, ok varð henni þá ljóð á munni:

"Tveir eru inni,
trúi ek hvárigum,
þeir er við elda
ítrir sitja."

Konungr mælti: "Hvárt eru þat sveinarnir eða þeir, sem þeim hafa bjargat?" Hún svarar:

"Þeir, er í Vífilsey
váru lengi
ok hétu þar
hunda nöfnum,
Hoppr ok Hó."

Ok í því kastaði Signý til hennar gullhringi. Hún varð glöð við sendinguna ok vill nú af bregða. "Hví varð nú svá?" sagði hún, "ok er þetta lygð ein, er ek segi, ok villist nú mjök spádómr minn allr."

Konungr mælti: "Þik skal pína til sagna, ef þú vilt eigi þiggja it bezta, ok veit ek nú eigi gerr en áðr í svá miklu fjölmenni, hvat þú segir, eða hví er Signý ekki í sæti sínu, ok kann vera, at hér ráði vargar með úlfum."

Konungi var sagt, at Signý væri sjúk orðin af reyk þeim, sem af ofninum legði.

Sævill jarl biðr hana sitja upp ok bera sik hraustliga, — "því at margt kann at verða sveinunum til lífs, ef þat á til at vilja, ok láttu sem sízt finna á þér, hvat sem þér þykkir, því at vér megum ekki at hafast at svá búnu at hjálpa þeim."

Fróði konungr herðir nú at seiðkonu fast ok biðr hana segja it sanna, ef hún skuli ekki pínd verða. Hún gapir þá mjök, ok verðr erfiðr seiðrinn, ok nú kvað hún vísu:

"Sé ek, hvar sitja
synir Hálfdanar,
Hróarr ok Helgi,
heilir báðir;
þeir munu Fróða
fjörvi ræna, -

nema þeim sé fljótt fyrirfarit, en þat mun eigi verða," sagði hún. Ok eptir þetta stiklar hún ofan af seiðhjallinum ok kvað:

"Ötul eru augu
Hams ok Hrana,
eru öðlingar
undra djarfir."

Eptir þat hlupu sveinarnir út ok til skógar með mikilli hræðslu. Kenndi Reginn, fóstri þeira, þá ok þótti mikit um. En þat heilræði kenndi völvan þeim, at þeir skyldi forða sér, þá hún hljóp utar eptir höllinni. Ok nú biðr konungr menn upp spretta ok leita eptir þeim. Reginn slökkr nú öll ljósin í höllinni, ok heldr nú maðr á manni, því at sumir vildu, at þeir kæmist undan, ok með þetta kómust þeir til skógar.

Konungr mælti: "Nærri gengu þeir nú, ok munu hér vera margir í ráðum ok brögðum með þeim, ok grimmliga skal þessa hefna, þegar tóm er til. En drekka munum vér nú mega kveldlangt, því at þeir munu því hafa fegnir orðit, at þeir hafa í burt komizt, ok munu nú fyrst leita at forða sér.

Reginn gengr at byrla mönnum ok bar á þá ölit með ákafa ok margir aðrir með honum, vinir hans, svá at þar fell hverr um þveran annan niðr sofandi.

4. Reginn eggjar þá bræður

Þeir bræðr sitja nú í skóginum, sem áðr er sagt, ok er þeir höfðu verit þar um hríð, gera þeir at líta, at maðr ríðr þangat at þeim heiman frá höllinni. Þat kenna þeir allglöggt, at þar er kominn Reginn, fóstri þeira. Verða þeir honum fegnir ok heilsa honum vel. Hann tekr ekki kveðju þeira, en víkr hesti sínum heim aptr þaðan at höllinni. Þeir undra þetta ok ræða um með sér, hverju þetta muni gegna. Nú snýr Reginn til þeira hestinum í annat sinn ok lætr ófrýnliga, sem þá ok þá muni hann at þeim vinna.

Helgi segir: "Skynja þykkist ek, hvat er hann vill."

Fór hann nú heim til hallar, en þeir eptir. "Því lætr fóstri minn svá," segir Helgi, "at hann vill ekki rjúfa eiða sína við Fróða konung, ok vill því ekki við okkr mæla, en þó vill hann gjarna hjálpa okkr."

Lundr einn stóð nærri höllinni, er konungr átti, ok sem þeir kómu þar, þá mælti Reginn við sjálfan sik: "Ef ek ætti stórar sakir við Fróða konung, skylda ek brenna upp lundinn." Ekki mælti hann fleira.

Hróarr mælti: "Hvat mun þetta?"

"Þat vill hann," segir Helgi, "at vit förum heim til hallarinnar ok berum at eld nema at einni útgöngu."

"Hvat munum vit þat mega, ungmenni tvau, slíkt ofrefli sem fyrir er?"

"Svá skal vera þó," sagði Helgi, "ok munum vit eitthvert sinn verða til at hætta, ef vit skulum hefnt geta harma okkarra."

Ok svá gera þeir. Þessu næst er Sævill jarl út kominn ok allir hans menn. Hann mælti þá: "Aukum nú eldana ok veitum lið sveinum þessum. Er mér engi vandi við Fróða konung."

Fróði konungr átti tvá smiði, er völundar váru at hagleik, ok hétu báðir Varr. Reginn heimti út lið sitt at hallardyrum, vini sína ok tengdamenn.

5. Dráp Fróða konungs

Fróði konungr vaknar nú í höllinni ok blés við hátt ok mælti: "Draum hefir mik dreymdan, sveinar, ok ekki byrligan. Mun ek segja yðr hann: Mik dreymdi þat, at mér þótti vera kallat á oss, ok var mælt svá: "Nú ertu kominn heim, konungr, ok þínir menn." Ek þóttist svara ok heldr styggt: "Heim hvert?" Þá bar kallit svá næri mér, at ek hafða veðrit af þeim, sem kallaði. "Heim til heljar, heim til heljar," sagði sá, sem kallaði, ok við þat vaknaða ek."

Ok í þessu heyra þeir utar til hallardyra, at Reginn fóstri kvað vísu:

"Reginn er úti
ok rekkar Hálfdanar,
snæfir andskotar,
segið þat Fróða.
Varr sló nagla,
ok Varr höfðaði,
en varr vörum
varnagla sló."

Þá mæltu konungsmenn, er inni váru, at þetta væri lítil tíðendi, þó at Reginn væri úti eða konungssmiðir smíðuðu, hvárt sem þeir gerðu nagla eða annat smíði.

Konungr mælti: "Þykkir yðr þetta engi tíðendi? Eigi mun oss at því verða. Nú mun Reginn hafa sagt oss fyrir nokkurn ótta, ok hefir hann gert mér varúðarbending, ok mun hann oss slægvitr ok brögðóttr."

Gengr konungr þá til hallardyra ok sér, at ófriðr er úti fyrir. Tekr þá höllin öll at loga. Fróði konungr spyrr, hverr fyrir eldinum réði. Þeir sögðu, at honum réði fyrir Helgi ok Hróarr, bróðir hans.

Konungr býðr þeim sætt fyrir sik ok bað þá eina ráða þeira í milli, — "ok ferr þetta óskapliga í millum vár frænda, at hvárr skal vilja vera banamaðr annars."

Helgi segir: "Engi má þér trúa, ok muntu okkr síðr svíkja en Hálfdan, föður minn? Ok nú skaltu þess gjalda."

Fróði konungr sneri þá frá hallardyrum ok til jarðhússmunna síns ok ætlaði svá til skógar at forða sér. Ok sem hann kemr í jarðhúsit, er þar Reginn fyrir ok ekki mjök friðligr. Snýr konungr þá aptr ok brennr þar inni ok margt lið með honum. Þar brann inni Sigríðr, móðir þeira bræðra, Helga ok Hróars, því at hún vildi ekki út ganga.

Þeir bræðr þökkuðu góða liðveizlu Sævil jarli, mági sínum, ok Regin, fóstra sínum, ok öllum lýð ok gáfu mörgum góðar gjafir ok tóku svá ríkit undir sik ok alla fjárhluti, sem Fróði konungr hafði átt, lönd ok lausafé. Þeir váru ólíkt skapi farnir bræðr. Hróarr var maðr hýrr ok hægr, en Helgi hermaðr mikill, ok þótti allt meira til hans koma, ok leið nú svá fram um hríð.

Ok endar hér nú Fróða þátt, en upp byrjast frá Hróari ok Helga, Hálfdanar sonum.