Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[जनमेजय] सांख्यं यॊगं पञ्चरात्रं वेथारण्यकम एव च जञानान्य एतानि बरह्मर्षे लॊकेषु परचरन्ति ह 2 किम एतान्य एकनिष्ठानि पृदङ निष्ठानि वा मुने परब्रूहि वै मया पृष्टः परवृत्तिं च यदाक्रमम 3 [वैषम्पायन] जज्ञे बहुज्ञं परम अत्य उथारं; यं थवीपमध्ये सुतम आत्मवन्तम पराशराथ गन्धवती महर्षिं; तस्मै नमॊ ऽजञानतमॊ नुथाय 4 पितामहाथ यं परवथन्ति षष्ठं; महर्षिम आर्षेय विभूति युक्तम नारायणस्यांशजम एकपुत्रं; थवैपायनं वेथ महानिधानम 5 तम आथि कालेषु महाविभूतिर; नारायणॊ बरह्म महानिधानम ससर्ज पुत्रार्दम उथारतेजा; वयासं महात्मानम अजः पुराणः 6 [जनमेजय] तवयैव कदितः पूर्वं संभवॊ थविजसत्तम वसिदस्य सुतः शक्तिः शक्तेः पुत्रः पराशरः 7 पराशरस्य थायाथः कृष्णथ्वैपायनॊ मुनिः भूयॊ नारायण सुतं तवम एवैनं परभाससे 8 किम अतः पूर्वजं जन्म वयासस्यामित तेजसः कदयस्वॊत्तम मते जन्म नारायणॊथ्भवम 9 [वैषम्पायन] वेथार्दान वेत्तुकामस्य धर्मिष्ठस्य तपॊ निधेः गुरॊर मे जञाननिष्ठस्य हिमवत्पाथ आसतः 10 कृत्वा भारतम आख्यानं तपः शरान्तस्य धीमतः शुश्रूसां तत्परा राजन कृतवन्तॊ वयं तथा 11 सुमन्तुर जैमिनिश चैव पैलश च सुथृध वरतः अहं चतुर्दः शिष्यॊ वै शुकॊ वयासात्मजस तदा 12 एभिः परिवृतॊ वयासः शिष्यैः पञ्चभिर उत्तमैः शुशुभे हिमवत्पाथे भूतैर भूतपतिर यदा 13 वेथान आवर्तयन साङ्गान भारतार्दांश च सर्वशः तम एकमनसं थान्तं युक्ता वयम उपास्महे 14 कदान्तरे ऽद कस्मिंश चित पृष्टॊ ऽसमाभिर थविजॊत्तमः वेथार्दान भारतार्दांश च जन्म नारायणात तदा 15 स पूर्वम उक्त्वा वेथार्दान भारतार्दांश च तत्त्ववित नारायणाथ इथं जन्म वयाहर्तुम उपचक्रमे 16 शृणुध्वम आख्यान वरम एतथ आर्षेयम उत्तमम आथि कालॊथ्भवं विप्रास तपसाधिगतं मया 17 पराप्ते परजा विसर्गे वै सप्तमे पथ्मसंभवे नारायणॊ महायॊगी शुभाशुभविवर्जितः 18 ससृजे नाभितः पुत्रं बरह्माणम अमितप्रभम ततः स पराथुरभवथ अदैनं वाक्यम अब्रवीत 19 मम तवं नाभितॊ जातः परजा सर्ग करः परभुः सृज परजास तवं विविधा बरह्मन सजथ पण्डिताः 20 स एव म उक्तॊ विमुखश चिन्ता वयाकुलमानसः परनम्य वरथं थेवम उवाच हरिम ईश्वरम 21 का शक्तिर मम थेवेश परजाः सरष्टुं नमॊ ऽसतु ते अप्रज्ञावान अहं थेव विधत्स्व यथ अनन्तरम 22 स एव म उक्तॊ भगवान भूत्वादान्तर हितस ततः चिन्तयाम आस थेवेशॊ बुथ्धिं बुथ्धिमतां वरः 23 सवरूपिणी ततॊ बुथ्धिर उपतस्दे हरिं परभुम यॊगेन चैनां निर्यॊगः सवयं नियुयुजे तथा 24 स ताम ऐश्वर्ययॊगस्दां बुथ्धिं शक्तिमतीं सतीम उवाच वचनं थेवॊ बुथ्धिं वै परभुर अव्ययः 25 बरह्माणं परविशस्वेति लॊकसृष्ट्य अर्दसिथ्धये ततस तम ईश्वराथिष्टा बुथ्धिः कषिप्रं विवेश सा 26 अदैनं बुथ्धिसंयुक्तं पुनः स थथृशे हरिः भूयश चैनं वचः पराह सृजेमा विविधाः परजाः 27 एवम उक्त्वा स भगवांस तत्रैवान्तरधीयत पराप चैव मुहुर तेन सवस्दानं थेव संज्ञितम 28 तां चैव परकृतिं पराप्य एकीभावगतॊ ऽभवत अदास्य बुथ्धिर अभवत पुनर अन्या तथा किल 29 सृष्टा इमाः परजाः सर्वा बरह्मणा परमेष्ठिना थैत्यथानवगन्धर्वरक्षॊगणसमाकुलाः जाता हीयं वसुमती भाराक्रान्ता तपस्विनी 30 बहवॊ बलिनः पृद्व्यां थैत्यथानवराक्षसाः भविष्यन्ति तपॊ युक्ता वरान पराप्स्यन्ति चॊत्तमान 31 अवश्यम एव तैः सर्वैर वरथानेन थर्पितैः बाधितव्याः सुरगणा ऋषयश च तपॊधनाः तत्र नयाय्यम इथं कर्तुं भारावतरणं मया 32 अद नाना समुथ्भूतैर वसुधायां यदाक्रमम निग्रहेण च पापानां साधूनां परग्रहेण च 33 इमां तपस्विनीं सत्यां धारयिष्यामि मेथिनीम मया हय एषा हि धरियते पातालस्देन भॊगिना 34 मया धृता धारयति जगथ धि सचराचरम तस्मात पृद्व्याः परित्राणं करिष्ये संभवं गतः 35 एवं स चिन्तयित्वा तु भगवान मधुसूथनः रूपाण्य अनेकान्य असृजत पराथुर्भावभवाय सः 36 वाराहं नारसिंहं च वामनं मानुषं तदा एभिर मया निहन्तव्या थुर्विनीताः सुरारयः 37 अद भूयॊ जगत सरष्टा भॊः शब्थेनानुनाथयन सरस्वतीम उच्चचार तत्र सारस्वतॊ ऽभवत 38 अपान्तरतमा नाम सुतॊ वाक संभवॊ विभॊः भूतभव्य भविष्यज्ञः सत्यवाथी थृध वरतः 39 तम उवाच नतं मूर्ध्ना थेवानाम आथिर अव्ययः वेथाख्याने शरुतिः कार्या तवया मतिमतां वर तस्मात कुरु यदाज्ञप्तं मयैतथ वचनं मुने 40 तेन भिन्नास तथा वेथा मनॊः सवायम्भुवे ऽनतरे ततस तुतॊष भगवान हरिस तेनास्य कर्मणा तपसा च सुतप्तेन यमेन नियमेन च 41 [षरीभगवान] मन्वन्तरेषु पुत्र तवम एवं लॊकप्रवर्तकः भविष्यस्य अचलॊ बरह्मन्न अप्रधृष्यश च नित्यशः 42 पुनस तिष्ये च संप्राप्ते कुरवॊ नाम भारताः भविष्यन्ति महात्मानॊ राजानः परदिता भुवि 43 तेषां तवत्तः परसूतानां कुलभेथॊ भविष्यति परस्परविनाशार्दं तवाम ऋते थविजसत्तम 44 तत्राप्य अनेकधा वेथान भेत्स्यसे तपसान्वितः कृष्णे युगे च संप्राप्ते कृष्ण वर्णॊ भविष्यसि 45 धर्माणां विविधानां च कर्ता जञानकरस तदा भविष्यसि तपॊ युक्तॊ न च रागाथ विमॊक्ष्यसे 46 वीतरागश च पुत्रस ते परमात्मा भविष्यति महेश्वर परसाथेन नैतथ वचनम अन्यदा 47 यं मानसं वै परवथन्ति पुत्रं; पितामहस्यॊत्तम बुथ्धियुक्तम वसिदम अग्र्यं तपसॊ निधानं; यश चापि सूर्यं वयतिरिच्य भाति 48 तस्यान्वये चापि ततॊ महर्षिः; पराशरॊ नाम महाप्रभावः पिता स ते वेथ निधिर वरिष्ठॊ; महातपा वै तपसॊ निवासः कानीन गर्भः पितृकन्यकायां; तस्माथ ऋषेस तवं भविता च पुत्रः 49 भूतभव्य भविष्याणां छिन्नसर्वार्द संशयः ये हय अतिक्रान्तकाः पूर्वं सहस्रयुगपर्ययाः 50 तांश च सर्वान मयॊथ्थिष्टान थरक्ष्यसे तपसान्वितः पुनर थरक्ष्यसि चानेक सहस्रयुगपर्ययान 51 अनाथि निधनं लॊके चक्रहस्तं च मां मुने अनुध्यानान मम मुने नैतथ वचनम अन्यदा 52 शनैश्चरः सूर्यपुत्रॊ भविष्यति मनुर महान तस्मिन मन्वन्तरे चैव सप्तर्षिगणपूर्वकः तवम एव भविता वत्स मत्प्रसाथान न संशयः 53 [वयास] एवं सारस्वतम ऋषिम अपान्तरतमं तथा उक्त्वा वचनम ईशानः साधयस्वेत्य अदाब्रवीत 54 सॊ ऽहं तस्य परसाथेन थेवस्य हरि मेधसः अपान्तरतमा नाम ततॊ जातॊ ऽऽजञया हरेः पुनश च जातॊ विख्यातॊ वसिष्ठ कुलनन्थनः 55 तथ एतत कदितं जन्म मया पूर्वकम आत्मनः नारायण परसाथेन तदा नारायणांशजम 56 मया हि सुमहत तप्तं तपः परमथारुणम पुरा मतिमतां शरेष्ठाः परमेण समाधिना 57 एतथ वः कदितं सर्वं यन मां पृच्छद पुत्रकाः पूर्वजन्म भविष्यं च भक्तानां सनेहतॊ मया 58 [वैषम्पायन] एष ते कदितः पूर्वं संभवॊ ऽसमथ गुरॊर नृप वयासस्याक्लिष्ट मनसॊ यदा पृष्टः पुनः शृणु 59 सांख्यं यॊगं पञ्चरात्रं वेथाः पाशुपतं तदा जञानान्य एतानि राजर्षे विथ्धि नाना मतानि वै 60 सांख्यस्य वक्ता कपिलः परमर्षिः स उच्यते हिरण्यगर्भॊ यॊगस्य वेत्ता नान्यः पुरातनः 61 अपान्तरतमाश चैव वेथाचार्यः स उच्यते पराचीन गर्भं तम ऋषिं परवथन्तीह के चन 62 उमापतिर भूतपतिः शरीकन्दॊ बरह्मणः सुतः उक्तवान इथम अव्यग्रॊ जञानं पाशुपतं शिवः 63 पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वेत्ता तु भगवान सवयम सर्वेषु च नृपश्रेष्ठ जञानेष्व एतेषु थृश्यते 64 यदागमं यदा जञानं निष्ठा नारायणः परभुः न चैनम एवं जानन्ति तमॊ भूता विशां पते 65 तम एव शास्त्रकर्तारं परवथन्ति मनीषिणः निष्ठां नारायणम ऋषिं नान्यॊ ऽसतीति च वाथिनः 66 निःसंशयेषु सर्वेषु नित्यं वसति वै हरिः ससंशयान हेतुबलान नाध्यावसति माधवः 67 पञ्चरात्रविथॊ ये तु यदाक्रमपरा नृप एकान्तभावॊपगतास ते हरिं परविशन्ति वै 68 सांख्यं च यॊगं च सनातने थवे; वेथाश च सर्वे निखिलेन राजन सर्वैः समस्तैर ऋषिभिर निरुक्तॊ; नारायणॊ विश्वम इथं पुराणम 69 शुभाशुभं कर्म समीरितं यत; परवर्तते सर्वलॊकेषु किं चित तस्माथ ऋषेस तथ भवतीति विथ्याथ; थिव्य अन्तरिक्षे भुवि चाप्सु चापि |
1
[janamejaya] sāṃkhyaṃ yogaṃ pañcarātraṃ vedāraṇyakam eva ca jñānāny etāni brahmarṣe lokeṣu pracaranti ha 2 kim etāny ekaniṣṭhāni pṛthaṅ niṣṭhāni vā mune prabrūhi vai mayā pṛṣṭaḥ pravṛttiṃ ca yathākramam 3 [vaiṣampāyana] jajñe bahujñaṃ param aty udāraṃ; yaṃ dvīpamadhye sutam ātmavantam parāśarād gandhavatī maharṣiṃ; tasmai namo 'jñānatamo nudāya 4 pitāmahād yaṃ pravadanti ṣaṣṭhaṃ; maharṣim ārṣeya vibhūti yuktam nārāyaṇasyāṃśajam ekaputraṃ; dvaipāyanaṃ veda mahānidhānam 5 tam ādi kāleṣu mahāvibhūtir; nārāyaṇo brahma mahānidhānam sasarja putrārtham udāratejā; vyāsaṃ mahātmānam ajaḥ purāṇaḥ 6 [janamejaya] tvayaiva kathitaḥ pūrvaṃ saṃbhavo dvijasattama vasithasya sutaḥ śaktiḥ śakteḥ putraḥ parāśaraḥ 7 parāśarasya dāyādaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ bhūyo nārāyaṇa sutaṃ tvam evainaṃ prabhāsase 8 kim ataḥ pūrvajaṃ janma vyāsasyāmita tejasaḥ kathayasvottama mate janma nārāyaṇodbhavam 9 [vaiṣampāyana] vedārthān vettukāmasya dharmiṣṭhasya tapo nidheḥ guror me jñānaniṣṭhasya himavatpāda āsataḥ 10 kṛtvā bhāratam ākhyānaṃ tapaḥ śrāntasya dhīmataḥ śuśrūsāṃ tatparā rājan kṛtavanto vayaṃ tadā 11 sumantur jaiminiś caiva pailaś ca sudṛdha vrataḥ ahaṃ caturthaḥ śiṣyo vai śuko vyāsātmajas tathā 12 ebhiḥ parivṛto vyāsaḥ śiṣyaiḥ pañcabhir uttamaiḥ śuśubhe himavatpāde bhūtair bhūtapatir yathā 13 vedān āvartayan sāṅgān bhāratārthāṃś ca sarvaśaḥ tam ekamanasaṃ dāntaṃ yuktā vayam upāsmahe 14 kathāntare 'tha kasmiṃś cit pṛṣṭo 'smābhir dvijottamaḥ vedārthān bhāratārthāṃś ca janma nārāyaṇāt tathā 15 sa pūrvam uktvā vedārthān bhāratārthāṃś ca tattvavit nārāyaṇād idaṃ janma vyāhartum upacakrame 16 śṛṇudhvam ākhyāna varam etad ārṣeyam uttamam ādi kālodbhavaṃ viprās tapasādhigataṃ mayā 17 prāpte prajā visarge vai saptame padmasaṃbhave nārāyaṇo mahāyogī śubhāśubhavivarjitaḥ 18 sasṛje nābhitaḥ putraṃ brahmāṇam amitaprabham tataḥ sa prādurabhavad athainaṃ vākyam abravīt 19 mama tvaṃ nābhito jātaḥ prajā sarga karaḥ prabhuḥ sṛja prajās tvaṃ vividhā brahman sajada paṇḍitāḥ 20 sa eva m ukto vimukhaś cintā vyākulamānasaḥ pranamya varadaṃ devam uvāca harim īśvaram 21 kā śaktir mama deveśa prajāḥ sraṣṭuṃ namo 'stu te aprajñāvān ahaṃ deva vidhatsva yad anantaram 22 sa eva m ukto bhagavān bhūtvāthāntar hitas tataḥ cintayām āsa deveśo buddhiṃ buddhimatāṃ varaḥ 23 svarūpiṇī tato buddhir upatasthe hariṃ prabhum yogena caināṃ niryogaḥ svayaṃ niyuyuje tadā 24 sa tām aiśvaryayogasthāṃ buddhiṃ śaktimatīṃ satīm uvāca vacanaṃ devo buddhiṃ vai prabhur avyayaḥ 25 brahmāṇaṃ praviśasveti lokasṛṣṭy arthasiddhaye tatas tam īśvarādiṣṭā buddhiḥ kṣipraṃ viveśa sā 26 athainaṃ buddhisaṃyuktaṃ punaḥ sa dadṛśe hariḥ bhūyaś cainaṃ vacaḥ prāha sṛjemā vividhāḥ prajāḥ 27 evam uktvā sa bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata prāpa caiva muhur tena svasthānaṃ deva saṃjñitam 28 tāṃ caiva prakṛtiṃ prāpya ekībhāvagato 'bhavat athāsya buddhir abhavat punar anyā tadā kila 29 sṛṣṭā imāḥ prajāḥ sarvā brahmaṇā parameṣṭhinā daityadānavagandharvarakṣogaṇasamākulāḥ jātā hīyaṃ vasumatī bhārākrāntā tapasvinī 30 bahavo balinaḥ pṛthvyāṃ daityadānavarākṣasāḥ bhaviṣyanti tapo yuktā varān prāpsyanti cottamān 31 avaśyam eva taiḥ sarvair varadānena darpitaiḥ bādhitavyāḥ suragaṇā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ tatra nyāyyam idaṃ kartuṃ bhārāvataraṇaṃ mayā 32 atha nānā samudbhūtair vasudhāyāṃ yathākramam nigraheṇa ca pāpānāṃ sādhūnāṃ pragraheṇa ca 33 imāṃ tapasvinīṃ satyāṃ dhārayiṣyāmi medinīm mayā hy eṣā hi dhriyate pātālasthena bhoginā 34 mayā dhṛtā dhārayati jagad dhi sacarācaram tasmāt pṛthvyāḥ paritrāṇaṃ kariṣye saṃbhavaṃ gataḥ 35 evaṃ sa cintayitvā tu bhagavān madhusūdanaḥ rūpāṇy anekāny asṛjat prādurbhāvabhavāya saḥ 36 vārāhaṃ nārasiṃhaṃ ca vāmanaṃ mānuṣaṃ tathā ebhir mayā nihantavyā durvinītāḥ surārayaḥ 37 atha bhūyo jagat sraṣṭā bhoḥ śabdenānunādayan sarasvatīm uccacāra tatra sārasvato 'bhavat 38 apāntaratamā nāma suto vāk saṃbhavo vibhoḥ bhūtabhavya bhaviṣyajñaḥ satyavādī dṛdha vrataḥ 39 tam uvāca nataṃ mūrdhnā devānām ādir avyayaḥ vedākhyāne śrutiḥ kāryā tvayā matimatāṃ vara tasmāt kuru yathājñaptaṃ mayaitad vacanaṃ mune 40 tena bhinnās tadā vedā manoḥ svāyambhuve 'ntare tatas tutoṣa bhagavān haris tenāsya karmaṇā tapasā ca sutaptena yamena niyamena ca 41 [ṣrībhagavān] manvantareṣu putra tvam evaṃ lokapravartakaḥ bhaviṣyasy acalo brahmann apradhṛṣyaś ca nityaśaḥ 42 punas tiṣye ca saṃprāpte kuravo nāma bhāratāḥ bhaviṣyanti mahātmāno rājānaḥ prathitā bhuvi 43 teṣāṃ tvattaḥ prasūtānāṃ kulabhedo bhaviṣyati parasparavināśārthaṃ tvām ṛte dvijasattama 44 tatrāpy anekadhā vedān bhetsyase tapasānvitaḥ kṛṣṇe yuge ca saṃprāpte kṛṣṇa varṇo bhaviṣyasi 45 dharmāṇāṃ vividhānāṃ ca kartā jñānakaras tathā bhaviṣyasi tapo yukto na ca rāgād vimokṣyase 46 vītarāgaś ca putras te paramātmā bhaviṣyati maheśvara prasādena naitad vacanam anyathā 47 yaṃ mānasaṃ vai pravadanti putraṃ; pitāmahasyottama buddhiyuktam vasitham agryaṃ tapaso nidhānaṃ; yaś cāpi sūryaṃ vyatiricya bhāti 48 tasyānvaye cāpi tato maharṣiḥ; parāśaro nāma mahāprabhāvaḥ pitā sa te veda nidhir variṣṭho; mahātapā vai tapaso nivāsaḥ kānīna garbhaḥ pitṛkanyakāyāṃ; tasmād ṛṣes tvaṃ bhavitā ca putraḥ 49 bhūtabhavya bhaviṣyāṇāṃ chinnasarvārtha saṃśayaḥ ye hy atikrāntakāḥ pūrvaṃ sahasrayugaparyayāḥ 50 tāṃś ca sarvān mayoddiṣṭān drakṣyase tapasānvitaḥ punar drakṣyasi cāneka sahasrayugaparyayān 51 anādi nidhanaṃ loke cakrahastaṃ ca māṃ mune anudhyānān mama mune naitad vacanam anyathā 52 śanaiścaraḥ sūryaputro bhaviṣyati manur mahān tasmin manvantare caiva saptarṣigaṇapūrvakaḥ tvam eva bhavitā vatsa matprasādān na saṃśayaḥ 53 [vyāsa] evaṃ sārasvatam ṛṣim apāntaratamaṃ tadā uktvā vacanam īśānaḥ sādhayasvety athābravīt 54 so 'haṃ tasya prasādena devasya hari medhasaḥ apāntaratamā nāma tato jāto ''jñayā hareḥ punaś ca jāto vikhyāto vasiṣṭha kulanandanaḥ 55 tad etat kathitaṃ janma mayā pūrvakam ātmanaḥ nārāyaṇa prasādena tathā nārāyaṇāṃśajam 56 mayā hi sumahat taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam purā matimatāṃ śreṣṭhāḥ parameṇa samādhinā 57 etad vaḥ kathitaṃ sarvaṃ yan māṃ pṛcchatha putrakāḥ pūrvajanma bhaviṣyaṃ ca bhaktānāṃ snehato mayā 58 [vaiṣampāyana] eṣa te kathitaḥ pūrvaṃ saṃbhavo 'smad guror nṛpa vyāsasyākliṣṭa manaso yathā pṛṣṭaḥ punaḥ śṛṇu 59 sāṃkhyaṃ yogaṃ pañcarātraṃ vedāḥ pāśupataṃ tathā jñānāny etāni rājarṣe viddhi nānā matāni vai 60 sāṃkhyasya vaktā kapilaḥ paramarṣiḥ sa ucyate hiraṇyagarbho yogasya vettā nānyaḥ purātanaḥ 61 apāntaratamāś caiva vedācāryaḥ sa ucyate prācīna garbhaṃ tam ṛṣiṃ pravadantīha ke cana 62 umāpatir bhūtapatiḥ śrīkantho brahmaṇaḥ sutaḥ uktavān idam avyagro jñānaṃ pāśupataṃ śivaḥ 63 pañcarātrasya kṛtsnasya vettā tu bhagavān svayam sarveṣu ca nṛpaśreṣṭha jñāneṣv eteṣu dṛśyate 64 yathāgamaṃ yathā jñānaṃ niṣṭhā nārāyaṇaḥ prabhuḥ na cainam evaṃ jānanti tamo bhūtā viśāṃ pate 65 tam eva śāstrakartāraṃ pravadanti manīṣiṇaḥ niṣṭhāṃ nārāyaṇam ṛṣiṃ nānyo 'stīti ca vādinaḥ 66 niḥsaṃśayeṣu sarveṣu nityaṃ vasati vai hariḥ sasaṃśayān hetubalān nādhyāvasati mādhavaḥ 67 pañcarātravido ye tu yathākramaparā nṛpa ekāntabhāvopagatās te hariṃ praviśanti vai 68 sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca sanātane dve; vedāś ca sarve nikhilena rājan sarvaiḥ samastair ṛṣibhir nirukto; nārāyaṇo viśvam idaṃ purāṇam 69 śubhāśubhaṃ karma samīritaṃ yat; pravartate sarvalokeṣu kiṃ cit tasmād ṛṣes tad bhavatīti vidyād; divy antarikṣe bhuvi cāpsu cāpi |