Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[वसिस्ठ] अप्रबुथ्धम अदाव्यक्तम इमं गुणविधिं शृणु गुणान धारयते हय एषा सृजत्य आक्षिपते तदा 2 अजस्रं तव इह करीथार्दं विकुर्वन्ती नराधिप आत्मानं बहुधा कृत्वा तान्य एव च विचक्षते 3 एतथ एवं विकुर्वाणां बुध्यमानॊ न बुध्यते अव्यक्तबॊधनाच चैव बुध्यमानं वथन्त्य अपि 4 न तव एव बुध्यते ऽवयक्तं सगुणं वाद निर्गुणम कथा चित तव एव खल्व एतथ आहुर अप्रति बुथ्धकम 5 बुध्यते यथि वाव्यक्तम एतथ वै पञ्चविंशकम बुध्यमानॊ भवत्य एष सङ्गात्मक इति शरुतिः 6 अनेनाप्रतिबुथ्धेति वथन्त्य अव्यक्तम अच्युतम अव्यक्तबॊधनाच चैव बुध्यमानं वथन्त्य उप 7 पञ्चविंशं महात्मानं न चासाव अपि बुध्यते सथ्विंशं विमलं बुथ्धम अप्रमेयं सनातनम 8 सततं पञ्चविंसं च चतुर्विंशं च बुध्यते थृश्याथृश्ये हय अनुगतम उभाव एव महाथ्युती 9 अव्यक्तं न तु तथ बरह्म बुध्यते तात केवलम केवलं पञ्चविंशं च चतुर्विंशं न पश्यति 10 बुध्यमानॊ यथात्मानम अन्यॊ ऽहम इति मन्यते तथा परकृतिमान एष भवत्य अव्यक्तलॊचनः 11 बुध्यते च परां बुथ्धिं विशुथ्धाम अमलां यथा सथ्विंशॊ राजशार्थूल तथा बुथ्धत्वम आव्रजेत 12 ततस तयजति सॊ ऽवयक्तं सर्ग परलय धर्मिणम निर्गुणः परकृतिं वेथ गुणयुक्ताम अचेतनाम 13 ततः केवलधर्मासौ भवत्य अव्यक्तथर्शनात केवलेन समागम्य विमुक्तॊ ऽऽतमानम आप्नुयात 14 एतत तत तत्त्वम इत्य आहुर निस्तत्त्वम अजरामरम तत्त्वसंश्रयणाथ एतत तत्त्ववन न च मानथ पञ्चविंशति तत्त्वानि परवथन्ति मनीषिणः 15 न चैष तत्त्ववांस तात निस्तत्त्वस तव एष बुथ्धिमान एष मुञ्चति तत्त्वं हि कषिप्रं बुथ्धस्य लक्षणम 16 सथ्विंशॊ ऽहम इति पराज्ञॊ गृह्यमाणॊ ऽजरामरः केवलेन बलेनैव समतां यात्य असंशयम 17 सथ्विंशेन परबुथ्धेन बुध्यमानॊ ऽपय अबुथ्धिमान एतन नानात्वम इत्य उक्तं सांख्यश्रुतिनिथर्शनात 18 चेतनेन समेतस्य पञ्चविंशतिकस्य च एकत्वं वै भवत्य अस्य यथा बुथ्ध्या न बुध्यते 19 बुध्यमानॊ ऽपरबुथ्धेन समतां याति मैदिल सङ्गधर्मा भवत्य एष निःसङ्गात्मा नराधिप 20 निःसङ्गात्मानम आसाथ्य सथ्विंशकम अजं विथुः विभुस तयजति चाव्यक्तं यथा तव एतथ विबुध्यते चतुर्विंशम अगाधं च सथ्विंशस्य परबॊधनात 21 एष हय अप्रतिबुथ्धश च बुध्यमानश च ते ऽनघ परॊक्तॊ बुथ्धश च तत्त्वेन यदा शरुतिनिथर्शनात नानात्वैकत्वम एतावथ थरष्टव्यं शास्त्रथृष्टिभिः 22 मशकॊथुम्बरे यथ्वथ अन्यत्वं तथ्वथ एतयॊः मत्स्यॊ ऽमभसि यदा तथ्वथ अन्यत्वम उपलभ्यते 23 एवम एवावगन्तव्यं नानात्वैकत्वम एतयॊः एतथ विमॊक्ष इत्य उक्तम अव्यक्तज्ञानसंहितम 24 पञ्चविंशतिकस्यास्य यॊ ऽयं थेहेषु वर्तते एष मॊक्षयितव्येति पराहुर अव्यक्तगॊचरात 25 सॊ ऽयम एवं विमुच्येत नान्यदेति विनिश्चयः परेण परधर्मा च भवत्य एष समेत्य वै 26 विशुथ्धधर्मा शुथ्धेन बुथ्धेन च स बुथ्धिमान विमुक्तधर्मा मुक्तेन समेत्य पुरुषर्षभ 27 नियॊग धर्मिणा चैव नियॊगात्मा भवत्य अपि विमॊक्षिणा विमॊक्षश च समेत्येह तदा भवेत 28 शुचि कर्मा शुचिश चैव भवत्य अमितथीप्तिमान विमलात्मा च भवति समेत्य विमलात्मना 29 केवलात्मा तदा चैव केवलेन समेत्य वै सवतन्त्रश च सवतन्त्रेण सवतन्त्रत्वम अवाप्नुते 30 एतावथ एतत कदितं मया ते; तद्यं महाराज यदार्दतत्त्वम अमत्सरत्वं परतिगृह्य चार्दं; सनातनं बरह्म विशुथ्धम आथ्यम 31 न वेथ निष्ठस्य जनस्य राजन; परथेयम एतत परमं तवया भवेत विवित्समानाय विबॊध कारकं; परबॊध हेतॊः परनतस्य शासनम 32 न थेयम एतच च तदानृतात्मने; शठाय कलीबाय न जिह्मबुथ्धये न पण्डित जञानपर उपतापिने; थेयं तवयेथं विनिबॊध याथृशे 33 शरथ्धान्वितायाद गुणान्विताय; परापवाथाथ विरताय नित्यम विशुथ्धयॊगाय बुध्याय चैव; करियावते ऽद कषमिणे हिताय 34 विविक्तशीलाय विधिप्रियाय; विवाथहीनाय बहुश्रुताय विजानते चैव न चाहितक्षमे; थमे च शक्ताय शमे च थेहिनाम 35 एतैर गुणैर हीनतमे न थेयम; एत परं बरह्म विशुथ्धम आहुः न शरेयसा यॊक्ष्यते ताथृशे कृतं; धर्मप्रवक्तारम अपात्र थानात 36 पृदिवीम इमां यथ्य अपि रत्र पूर्णां; थथ्यान न थेयं तव इथम अव्रताय जितेन्थ्रियायैतथ असंशयं ते; भवेत परथेयं परमं नरेन्थ्र 37 कराल मा ते भयम अस्तु किं चिथ; एतच छरुतं बरह्म परं तवयाथ्य यदावथ उक्तं परमं पवित्रं; निःशॊकम अत्यन्तम अनाथिमध्यम 38 अगाध जन्मामरणं च राजन; निरामयं वीतभयं शिवं च समीक्ष्य मॊहं तयज चाथ्य सर्वं; जञानस्य तत्त्वार्दम इथं विथित्वा 39 अवाप्तम एतथ धि पुरा सनातनाथ; धिरण्यगर्भाथ गथतॊ नराधिप परसाथ्य यत्नेन तमूग्रतेजसं; सनातनं बरह्म यदा थय वै तवया 40 पृष्ठस तवया चास्मि यदा नरेन्थ्र; तदा मयेथं तवयि चॊक्तम अथ्य तदावाप्तं बरह्मणॊ मे नरेन्थ्र; महज जञानं मॊक्षविथां पुराणम 41 [भी] एतथ उक्तं परं बरह्म यस्मान नावर्तते पुनः पञ्चविंशॊ महाराज परमर्षिनिथर्शनात 42 पुनर आवृत्तिम आप्नॊति परं जञानम अवाप्य च नावबुध्यति तत्त्वेन बुध्यमानॊ ऽजरामरः 43 एतन निःश्रेयसकरं जञानानां ते परं मया कदितं तत्त्वतस तात शरुत्वा थेवर्षितॊ नृप 44 हिरण्यगर्भाथ ऋषिणा वसिष्ठेन महात्मना वसिष्ठाथ ऋषिशार्थूलान नारथॊ ऽवाप्तवान इथम 45 नारथाथ विथितं मह्यम एतथ बरह्म सनातनम मा शुचः कौरवेन्थ्र तवं शरुत्वैतत परमं पथम 46 येन कषराक्षरे वित्ते न भयं तस्य विथ्यते विथ्यते तु भयं तस्य यॊ नैतथ वेत्ति पार्दिव 47 अविज्ञानाच च मूढात्मा पुनः पुनर उपथ्रवन परेत्य जातिसहस्राणि मरणान्तान्य उपाश्नुते 48 थेवलॊकं तदा तिर्यङ मानुष्यम अपि चाश्नुते यथि शुध्यति कालेन तस्माथ अज्ञानसागरात 49 अज्ञानसागरॊ घॊरॊ हय अव्यक्तॊ ऽगाध उच्यते अहन्य अहनि मज्जन्ति यत्र भूतानि भारत 50 यस्माथ अगाधाथ अव्यक्ताथ उत्तीर्णस तवं सनातनात तस्मात तवं विरजाश चैव वितमस्कश च पार्दिव |
1
[vasisṭha] aprabuddham athāvyaktam imaṃ guṇavidhiṃ śṛṇu guṇān dhārayate hy eṣā sṛjaty ākṣipate tathā 2 ajasraṃ tv iha krīdārthaṃ vikurvantī narādhipa ātmānaṃ bahudhā kṛtvā tāny eva ca vicakṣate 3 etad evaṃ vikurvāṇāṃ budhyamāno na budhyate avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty api 4 na tv eva budhyate 'vyaktaṃ saguṇaṃ vātha nirguṇam kadā cit tv eva khalv etad āhur aprati buddhakam 5 budhyate yadi vāvyaktam etad vai pañcaviṃśakam budhyamāno bhavaty eṣa saṅgātmaka iti śrutiḥ 6 anenāpratibuddheti vadanty avyaktam acyutam avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty upa 7 pañcaviṃśaṃ mahātmānaṃ na cāsāv api budhyate sadviṃśaṃ vimalaṃ buddham aprameyaṃ sanātanam 8 satataṃ pañcaviṃsaṃ ca caturviṃśaṃ ca budhyate dṛśyādṛśye hy anugatam ubhāv eva mahādyutī 9 avyaktaṃ na tu tad brahma budhyate tāta kevalam kevalaṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ na paśyati 10 budhyamāno yadātmānam anyo 'ham iti manyate tadā prakṛtimān eṣa bhavaty avyaktalocanaḥ 11 budhyate ca parāṃ buddhiṃ viśuddhām amalāṃ yadā sadviṃśo rājaśārdūla tadā buddhatvam āvrajet 12 tatas tyajati so 'vyaktaṃ sarga pralaya dharmiṇam nirguṇaḥ prakṛtiṃ veda guṇayuktām acetanām 13 tataḥ kevaladharmāsau bhavaty avyaktadarśanāt kevalena samāgamya vimukto ''tmānam āpnuyāt 14 etat tat tattvam ity āhur nistattvam ajarāmaram tattvasaṃśrayaṇād etat tattvavan na ca mānada pañcaviṃśati tattvāni pravadanti manīṣiṇaḥ 15 na caiṣa tattvavāṃs tāta nistattvas tv eṣa buddhimān eṣa muñcati tattvaṃ hi kṣipraṃ buddhasya lakṣaṇam 16 sadviṃśo 'ham iti prājño gṛhyamāṇo 'jarāmaraḥ kevalena balenaiva samatāṃ yāty asaṃśayam 17 sadviṃśena prabuddhena budhyamāno 'py abuddhimān etan nānātvam ity uktaṃ sāṃkhyaśrutinidarśanāt 18 cetanena sametasya pañcaviṃśatikasya ca ekatvaṃ vai bhavaty asya yadā buddhyā na budhyate 19 budhyamāno 'prabuddhena samatāṃ yāti maithila saṅgadharmā bhavaty eṣa niḥsaṅgātmā narādhipa 20 niḥsaṅgātmānam āsādya sadviṃśakam ajaṃ viduḥ vibhus tyajati cāvyaktaṃ yadā tv etad vibudhyate caturviṃśam agādhaṃ ca sadviṃśasya prabodhanāt 21 eṣa hy apratibuddhaś ca budhyamānaś ca te 'nagha prokto buddhaś ca tattvena yathā śrutinidarśanāt nānātvaikatvam etāvad draṣṭavyaṃ śāstradṛṣṭibhiḥ 22 maśakodumbare yadvad anyatvaṃ tadvad etayoḥ matsyo 'mbhasi yathā tadvad anyatvam upalabhyate 23 evam evāvagantavyaṃ nānātvaikatvam etayoḥ etad vimokṣa ity uktam avyaktajñānasaṃhitam 24 pañcaviṃśatikasyāsya yo 'yaṃ deheṣu vartate eṣa mokṣayitavyeti prāhur avyaktagocarāt 25 so 'yam evaṃ vimucyeta nānyatheti viniścayaḥ pareṇa paradharmā ca bhavaty eṣa sametya vai 26 viśuddhadharmā śuddhena buddhena ca sa buddhimān vimuktadharmā muktena sametya puruṣarṣabha 27 niyoga dharmiṇā caiva niyogātmā bhavaty api vimokṣiṇā vimokṣaś ca sametyeha tathā bhavet 28 śuci karmā śuciś caiva bhavaty amitadīptimān vimalātmā ca bhavati sametya vimalātmanā 29 kevalātmā tathā caiva kevalena sametya vai svatantraś ca svatantreṇa svatantratvam avāpnute 30 etāvad etat kathitaṃ mayā te; tathyaṃ mahārāja yathārthatattvam amatsaratvaṃ pratigṛhya cārthaṃ; sanātanaṃ brahma viśuddham ādyam 31 na veda niṣṭhasya janasya rājan; pradeyam etat paramaṃ tvayā bhavet vivitsamānāya vibodha kārakaṃ; prabodha hetoḥ pranatasya śāsanam 32 na deyam etac ca tathānṛtātmane; śaṭhāya klībāya na jihmabuddhaye na paṇḍita jñānapar upatāpine; deyaṃ tvayedaṃ vinibodha yādṛśe 33 śraddhānvitāyātha guṇānvitāya; parāpavādād viratāya nityam viśuddhayogāya budhyāya caiva; kriyāvate 'tha kṣamiṇe hitāya 34 viviktaśīlāya vidhipriyāya; vivādahīnāya bahuśrutāya vijānate caiva na cāhitakṣame; dame ca śaktāya śame ca dehinām 35 etair guṇair hīnatame na deyam; eta paraṃ brahma viśuddham āhuḥ na śreyasā yokṣyate tādṛśe kṛtaṃ; dharmapravaktāram apātra dānāt 36 pṛthivīm imāṃ yady api ratra pūrṇāṃ; dadyān na deyaṃ tv idam avratāya jitendriyāyaitad asaṃśayaṃ te; bhavet pradeyaṃ paramaṃ narendra 37 karāla mā te bhayam astu kiṃ cid; etac chrutaṃ brahma paraṃ tvayādya yathāvad uktaṃ paramaṃ pavitraṃ; niḥśokam atyantam anādimadhyam 38 agādha janmāmaraṇaṃ ca rājan; nirāmayaṃ vītabhayaṃ śivaṃ ca samīkṣya mohaṃ tyaja cādya sarvaṃ; jñānasya tattvārtham idaṃ viditvā 39 avāptam etad dhi purā sanātanād; dhiraṇyagarbhād gadato narādhipa prasādya yatnena tamūgratejasaṃ; sanātanaṃ brahma yathā dya vai tvayā 40 pṛṣṭhas tvayā cāsmi yathā narendra; tathā mayedaṃ tvayi coktam adya tathāvāptaṃ brahmaṇo me narendra; mahaj jñānaṃ mokṣavidāṃ purāṇam 41 [bhī] etad uktaṃ paraṃ brahma yasmān nāvartate punaḥ pañcaviṃśo mahārāja paramarṣinidarśanāt 42 punar āvṛttim āpnoti paraṃ jñānam avāpya ca nāvabudhyati tattvena budhyamāno 'jarāmaraḥ 43 etan niḥśreyasakaraṃ jñānānāṃ te paraṃ mayā kathitaṃ tattvatas tāta śrutvā devarṣito nṛpa 44 hiraṇyagarbhād ṛṣiṇā vasiṣṭhena mahātmanā vasiṣṭhād ṛṣiśārdūlān nārado 'vāptavān idam 45 nāradād viditaṃ mahyam etad brahma sanātanam mā śucaḥ kauravendra tvaṃ śrutvaitat paramaṃ padam 46 yena kṣarākṣare vitte na bhayaṃ tasya vidyate vidyate tu bhayaṃ tasya yo naitad vetti pārthiva 47 avijñānāc ca mūḍhātmā punaḥ punar upadravan pretya jātisahasrāṇi maraṇāntāny upāśnute 48 devalokaṃ tathā tiryaṅ mānuṣyam api cāśnute yadi śudhyati kālena tasmād ajñānasāgarāt 49 ajñānasāgaro ghoro hy avyakto 'gādha ucyate ahany ahani majjanti yatra bhūtāni bhārata 50 yasmād agādhād avyaktād uttīrṇas tvaṃ sanātanāt tasmāt tvaṃ virajāś caiva vitamaskaś ca pārthiva |