Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[करालजनक] नानात्वैकत्वम इत्य उक्तं तवयैतथ ऋषिसत्तम पश्यामि चाभिसंथिग्धम एतयॊर वै निथर्शनम 2 तदाप्रबुथ्ध बुथ्धाभ्यां बुध्यमानस्य चानघ सदूलबुथ्ध्या न पश्यामि तत्त्वम एतन न संशयः 3 अक्षरक्षरयॊर उक्तं तवया यथ अपि कारणम तथ अप्य अस्दिरबुथ्धित्वात परनस्तम इव मे ऽनघ 4 तथ एतच छरॊतुम इच्छामि नानात्वैकत्व थर्शनम बुथ्धम अप्रतिबुथ्धं च बुध्यमानं च तत्त्वतः 5 विथ्याविथ्ये च भगवन्न अक्षरं कषरम एव च सांख्यं यॊगं च कार्त्स्न्येन पृदक चैवापृदक च ह 6 [वस] हन्त ते संप्रवक्ष्यामि यथ एतथ अनुपृच्छसि यॊगकृत्यं महाराज पृदग एव शृणुष्व मे 7 यॊगकृत्यं तु यॊगानां धयानम एव परं बलम तच चापि थविविधं धयानम आहुर वेथविथॊ जनाः 8 एकाग्रता च मनसः पराणायामस तदैव च पराणायामस तु सगुणॊ निर्गुणॊ मनसस तदा 9 मूत्रॊत्सर्गे पुरीसे च हॊजने च नराधिप तरिकालं नाभियुज्ञीत शेषं युञ्जीत तत्परः 10 इन्थ्रियाणीन्थ्रियार्देभ्यॊ निवर्त्य मनसा मुनिः थश थवाथशभिर वापि चतुर्विंशात परं ततः 11 तं चॊथनाभिर मतिमान आत्मानं चॊथयेथ अद तिष्ठन्तम अजरं तं तु यत तथ उक्तं मनीसिभिः 12 तैश चात्मा सततं जञेय इत्य एवम अनुशुश्रुम थरव्यं हय अहीन मनसॊ नान्यदेति विनिश्चयः 13 विमुक्तः सर्वसङ्गेभ्यॊ लघ्व आहारॊ जितेन्थ्रियः पूर्वरात्रे परे चैव धारयेत मनॊ ऽऽतमनि 14 सदिरी कृत्येन्थ्रिय गरामं मनसा मिदिलेश्वर मनॊ बुथ्ध्या सदिरं कृत्वा पासान इव निश्चलः 15 सदानुवच चाप्य अकम्पः सयाथ गिरिवच चापि निश्चलः बुधा विधिविधानज्ञास तथा युक्तं परचक्षते 16 न शृणॊति न चाघ्राति न रस्यति न पश्यति न च सपर्शं विजानाति न संकल्पयते मनः 17 न चाभिमन्यते किं चिन न च बुध्यति काष्ठवत तथा परकृतिम आपन्नं युक्तम आहुर मनीषिणः 18 निवाते च यदा थीप्यन थीपस तथ्वत स थृश्यते निरिङ्गश चाचलश चॊर्ध्वं न तिर्यग्गतिम आप्नुयात 19 तथा तम अनुपश्येत यस्मिन थृष्टे तु कद्यते हृथयस्दॊ ऽनतरात्मेति जञेयॊ जञस तात मथ्विधैः 20 विधूम इव सप्तार्चिर आथित्य इव रश्मिमान वैथ्युतॊ ऽगनिर इवाकाशे थृश्यते ऽऽतमा तदात्मनि 21 यं पश्यन्ति महात्मानॊ धृतिमन्तॊ मनीषिणः बराह्मणा बरह्मयॊनिष्ठा हय अयॊनिम अमृतात्मकम 22 तथ एवाहुर अनुभ्यॊ ऽनु तन महथ भयॊ महत्तरम तथ अन्तः सर्वभूतेषु धरुवं तिष्ठन न थृश्यते 23 बुथ्धिथ्रव्येण थृश्येत मनॊ थीपेन लॊककृत महतस तमसस तात पारे तिष्ठन्न अतामसः 24 स तमॊनुथ इत्य उक्तस तत्त्वज्ञैर वेथपारगैः विमलॊ वितमस्कश च निर्लिङ्गॊ ऽलिङ्ग संज्ञितः 25 यॊगम एतथ धि यॊगानां मन्ये यॊगस्य लक्षणम एवं पश्यं परपश्यन्ति आत्मानम अजरं परम 26 यॊगथर्शनम एतावथ उक्तं ते तत्त्वतॊ मया सांख्यज्ञानं परवक्ष्यामि परिसंख्या निथर्शनम 27 अव्यक्तम आहुः परकृतिं परां परकृतिवाथिनः तस्मान महत समुत्पन्नं थवितीयं राजसत्तम 28 अहंकारस तु महतस तृतीयम इति नः शरुतम पञ्च भूतान्य अहंकाराथ आहुः सांख्या निथर्शिनः 29 एताः परकृतयस तवास्तौ विकाराश चापि सॊथश पञ्च चैव विशेषा वै तदा पञ्चेन्थ्रियाणि च 30 एतावथ एव तत्त्वानां सांख्यम आहुर मनीषिणः सांख्ये विधिविधानज्ञा नित्यं सांख्यपदे रताः 31 यस्माथ यथ अभिजायेत तत तत्रैव परलीयते लीयन्ते परतिलॊमानि सृज्यन्ते चान्तर आत्मना 32 अनुलॊमेन जायन्ते लीयन्ते परतिलॊमतः गुणा गुणेषु सततं सागरस्यॊर्मयॊ यदा 33 सर्वप्रलय एतावान परकृतेर नृपसत्तम एकत्वं परलये चास्य बहुत्वं च यथासृजत एवम एव च राजेन्थ्र विज्ञेयं जञेय चिन्तकैः 34 अधिष्ठातारम अव्यक्तम अस्याप्य एतन निथर्शनम एकत्वं च बहुत्वं च परकृतेर अनु तत्त्ववान एकत्वं परलये चास्य बहुत्वं च परवर्तनात 35 बहुधात्मा परकुर्वीत परकृतिं परसवात्मिकाम तच च कषेत्रं महान आत्मा पञ्चविंशॊ ऽधितिष्ठति 36 अधिष्ठातेति राजेन्थ्र परॊच्यते यति सत्तमैः अधिष्ठानाथ अधिष्ठाता कषेत्राणाम इति नः शरुतम 37 कषेत्रं जानाति चाव्यक्तं कषेत्रज्ञ इति चॊच्यते अव्यक्तिके पुरे शेते पुरुषश चेति कद्यते 38 अन्यथ एव च कषेत्रं सयाथ अन्यः कषेत्रज्ञ उच्यते कषेत्रम अव्यक्तम इत्य उक्तं जञाता वै पञ्चविंशकः 39 अन्यथ एव च जञानं सयाथ अन्यज जञेयं तथ उच्यते जञानम अव्यक्तम इत्य उक्तं जञेयॊ वै पञ्चविंशकः 40 अव्यक्तं कषेत्रम इत्य उक्तं तदा सत्त्वं तदेश्वरम अनीश्वरम अतत्त्वं च तत्त्वं तत पञ्चविंशकम 41 सांख्यथर्शनम एतावत परिसंख्यान थर्शनम सांख्यं परकुरुते चैव परकृतिं च परचक्षते 42 तत्त्वानि च चतुर्विंशत परिसंख्याय तत्त्वतः सांख्याः सह परकृत्या तु निस्तत्त्वः पञ्चविंशकः 43 पञ्चविंशॊ ऽपरबुथ्धात्मा बुध्यमान इति समृतः यथा तु बुध्यते ऽऽतमानं तथा भवति केवलः 44 सम्यग थर्शनम एतावथ भासितं तव तत्त्वतः एवम एतथ विजानन्तः साम्यतां परतियान्त्य उत 45 सम्यङ निथर्शनं नाम परत्यक्षं परकृतेस तदा गुणतत्त्वान्य अदैतानि निर्गुणॊ ऽनयस तदा भवेत 46 न तवैवं वर्तमानानाम आवृत्तिर विथ्यते पुनः विथ्यते ऽकषरभावत्वाथ अपरः परम अव्ययम 47 पश्येरन्न एकमतयॊ न सम्यक तेषु थर्शनम ते ऽवयक्तं परतिपथ्यन्ते पुनः पुनर अरिंथम 48 सर्वम एतथ विजानन्तॊ न सर्वस्य परबॊधनात वयक्ती भूता भविष्यन्ति वयक्तस्य वशवर्तिनः 49 सर्वम अव्यक्तम इत्य उक्तम असर्वः पञ्चविंशकः य एनम अभिजानन्ति न भयं तेषु विथ्यते |
1
[ paśyāmi cābhisaṃdigdham etayor vai nidarśanam 2 tathāprabuddha buddhābhyāṃ budhyamānasya cānagha sthūlabuddhyā na paśyāmi tattvam etan na saṃśayaḥ 3 akṣarakṣarayor uktaṃ tvayā yad api kāraṇam tad apy asthirabuddhitvāt pranastam iva me 'nagha 4 tad etac chrotum icchāmi nānātvaikatva darśanam buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ 5 vidyāvidye ca bhagavann akṣaraṃ kṣaram eva ca sāṃkhyaṃ yogaṃ ca kārtsnyena pṛthak caivāpṛthak ca ha 6 [vas] hanta te saṃpravakṣyāmi yad etad anupṛcchasi yogakṛtyaṃ mahārāja pṛthag eva śṛṇuṣva me 7 yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ dhyānam eva paraṃ balam tac cāpi dvividhaṃ dhyānam āhur vedavido janāḥ 8 ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca prāṇāyāmas tu saguṇo nirguṇo manasas tathā 9 mūtrotsarge purīse ca hojane ca narādhipa trikālaṃ nābhiyujñīta śeṣaṃ yuñjīta tatparaḥ 10 indriyāṇīndriyārthebhyo nivartya manasā muniḥ daśa dvādaśabhir vāpi caturviṃśāt paraṃ tataḥ 11 taṃ codanābhir matimān ātmānaṃ codayed atha tiṣṭhantam ajaraṃ taṃ tu yat tad uktaṃ manīsibhiḥ 12 taiś cātmā satataṃ jñeya ity evam anuśuśruma dravyaṃ hy ahīna manaso nānyatheti viniścayaḥ 13 vimuktaḥ sarvasaṅgebhyo laghv āhāro jitendriyaḥ pūrvarātre pare caiva dhārayeta mano ''tmani 14 sthirī kṛtyendriya grāmaṃ manasā mithileśvara mano buddhyā sthiraṃ kṛtvā pāsāna iva niścalaḥ 15 sthānuvac cāpy akampaḥ syād girivac cāpi niścalaḥ budhā vidhividhānajñās tadā yuktaṃ pracakṣate 16 na śṛṇoti na cāghrāti na rasyati na paśyati na ca sparśaṃ vijānāti na saṃkalpayate manaḥ 17 na cābhimanyate kiṃ cin na ca budhyati kāṣṭhavat tadā prakṛtim āpannaṃ yuktam āhur manīṣiṇaḥ 18 nivāte ca yathā dīpyan dīpas tadvat sa dṛśyate niriṅgaś cācalaś cordhvaṃ na tiryaggatim āpnuyāt 19 tadā tam anupaśyeta yasmin dṛṣṭe tu kathyate hṛdayastho 'ntarātmeti jñeyo jñas tāta madvidhaiḥ 20 vidhūma iva saptārcir āditya iva raśmimān vaidyuto 'gnir ivākāśe dṛśyate ''tmā tathātmani 21 yaṃ paśyanti mahātmāno dhṛtimanto manīṣiṇaḥ brāhmaṇā brahmayoniṣṭhā hy ayonim amṛtātmakam 22 tad evāhur anubhyo 'nu tan mahad bhyo mahattaram tad antaḥ sarvabhūteṣu dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate 23 buddhidravyeṇa dṛśyeta mano dīpena lokakṛt mahatas tamasas tāta pāre tiṣṭhann atāmasaḥ 24 sa tamonuda ity uktas tattvajñair vedapāragaiḥ vimalo vitamaskaś ca nirliṅgo 'liṅga saṃjñitaḥ 25 yogam etad dhi yogānāṃ manye yogasya lakṣaṇam evaṃ paśyaṃ prapaśyanti ātmānam ajaraṃ param 26 yogadarśanam etāvad uktaṃ te tattvato mayā sāṃkhyajñānaṃ pravakṣyāmi parisaṃkhyā nidarśanam 27 avyaktam āhuḥ prakṛtiṃ parāṃ prakṛtivādinaḥ tasmān mahat samutpannaṃ dvitīyaṃ rājasattama 28 ahaṃkāras tu mahatas tṛtīyam iti naḥ śrutam pañca bhūtāny ahaṃkārād āhuḥ sāṃkhyā nidarśinaḥ 29 etāḥ prakṛtayas tvāstau vikārāś cāpi sodaśa pañca caiva viśeṣā vai tathā pañcendriyāṇi ca 30 etāvad eva tattvānāṃ sāṃkhyam āhur manīṣiṇaḥ sāṃkhye vidhividhānajñā nityaṃ sāṃkhyapathe ratāḥ 31 yasmād yad abhijāyeta tat tatraiva pralīyate līyante pratilomāni sṛjyante cāntar ātmanā 32 anulomena jāyante līyante pratilomataḥ guṇā guṇeṣu satataṃ sāgarasyormayo yathā 33 sarvapralaya etāvān prakṛter nṛpasattama ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca yadāsṛjat evam eva ca rājendra vijñeyaṃ jñeya cintakaiḥ 34 adhiṣṭhātāram avyaktam asyāpy etan nidarśanam ekatvaṃ ca bahutvaṃ ca prakṛter anu tattvavān ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca pravartanāt 35 bahudhātmā prakurvīta prakṛtiṃ prasavātmikām tac ca kṣetraṃ mahān ātmā pañcaviṃśo 'dhitiṣṭhati 36 adhiṣṭhāteti rājendra procyate yati sattamaiḥ adhiṣṭhānād adhiṣṭhātā kṣetrāṇām iti naḥ śrutam 37 kṣetraṃ jānāti cāvyaktaṃ kṣetrajña iti cocyate avyaktike pure śete puruṣaś ceti kathyate 38 anyad eva ca kṣetraṃ syād anyaḥ kṣetrajña ucyate kṣetram avyaktam ity uktaṃ jñātā vai pañcaviṃśakaḥ 39 anyad eva ca jñānaṃ syād anyaj jñeyaṃ tad ucyate jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyo vai pañcaviṃśakaḥ 40 avyaktaṃ kṣetram ity uktaṃ tathā sattvaṃ tatheśvaram anīśvaram atattvaṃ ca tattvaṃ tat pañcaviṃśakam 41 sāṃkhyadarśanam etāvat parisaṃkhyāna darśanam sāṃkhyaṃ prakurute caiva prakṛtiṃ ca pracakṣate 42 tattvāni ca caturviṃśat parisaṃkhyāya tattvataḥ sāṃkhyāḥ saha prakṛtyā tu nistattvaḥ pañcaviṃśakaḥ 43 pañcaviṃśo 'prabuddhātmā budhyamāna iti smṛtaḥ yadā tu budhyate ''tmānaṃ tadā bhavati kevalaḥ 44 samyag darśanam etāvad bhāsitaṃ tava tattvataḥ evam etad vijānantaḥ sāmyatāṃ pratiyānty uta 45 samyaṅ nidarśanaṃ nāma pratyakṣaṃ prakṛtes tathā guṇatattvāny athaitāni nirguṇo 'nyas tathā bhavet 46 na tvaivaṃ vartamānānām āvṛttir vidyate punaḥ vidyate 'kṣarabhāvatvād aparaḥ param avyayam 47 paśyerann ekamatayo na samyak teṣu darśanam te 'vyaktaṃ pratipadyante punaḥ punar ariṃdama 48 sarvam etad vijānanto na sarvasya prabodhanāt vyaktī bhūtā bhaviṣyanti vyaktasya vaśavartinaḥ 49 sarvam avyaktam ity uktam asarvaḥ pañcaviṃśakaḥ ya enam abhijānanti na bhayaṃ teṣu vidyate |