Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[य] कदं कार्यं परीक्षेत शीघ्रं वाद चिरेण वा सर्वदा कार्यथुर्गे ऽसमिन भवान नः परमॊ गुरुः 2 [भी] अत्राप्य उथाहरन्तीमम इतिहासं पुरातनम चिरकारेस तु यत पूर्वं वृत्तम आङ्गिरसे कुले 3 चिरकारिक भथ्रं ते भथ्रं ते चिरकारिक चिरकारी हि मेधावी नापराध्यति कर्मसु 4 चिरकारी महाप्राज्ञॊ गौतमस्याभवत सुतः चिरं हि सर्वकार्याणि समेक्षावान परपथ्यते 5 चिरं संचिन्तयन्न अर्दांश चिरं जाग्रच चिरं सवपन चिरकार्याभिसंपत्तेश चिरकारी तदॊच्यते 6 अलस गरहणं पराप्तॊ थुर्मेधावी तदॊच्यते बुथ्धिलाघव युक्तेन जनेनाथीर्घ थर्शिना 7 वयभिचारे तु कस्मिंश चिथ वयतिक्रम्यापरान सुतान पित्रॊक्तः कुपितेनाद जहीमां जननीम इति 8 स तदेति चिरेणॊक्त्वा सवभावाच चिरकारिकः विमृश्य चिरकारित्वाच चिन्तयाम आस वै चिरम 9 पितुर आज्ञां कदं कुर्यां न हन्यां मातरं कदम कदं धर्मछले नास्मिन्न इमं जेयम असाधुवत 10 पितुर आज्ञा परॊ धर्मः सवधर्मॊ मातृरक्षणम अस्वतन्त्रं च पुत्रत्वं किं नु मां नात्र पीडयेत 11 सत्रियं हत्वा मातरं च कॊ हि जातु सुखी भवेत पितारं चाप्य अवज्ञाय कः परतिष्ठाम अवाप्नुयात 12 अनवज्ञा पितुर युक्ता धारणं मातृरक्षणम युक्तक्षमाव उभाव एतौ नातिवर्तेतमां कदम 13 पिता हय आत्मानम आधत्ते जायायां जज्ञियाम इति शीलचारित्रगॊत्रस्य धारणार्दं कुलस्य च 14 सॊ ऽहम आत्मा सवयं पित्रा पुत्रत्वे परकृतः पुनः विज्ञानं मे कदं न सयाथ बुबुधे चात्मसंभवम 15 जातकर्मणि यत पराह पिता यच चॊपकर्मणि परत्याप्तः स थृधी कारः पितुर गौरवनिश्चये 16 गुरुर अग्र्यः परॊ धर्मः पॊषणाध्ययनाथ धितः पिता यथ आह धर्मः स वेथेष्व अपि सुनिश्चितः 17 परीतिमात्रं पितुः पुत्रः सर्वं पुत्रस्य वै पिता शरीराथीनि थेयानि पिता तव एकः परयच्छति 18 तस्मात पितुर वचः कार्यं न विचार्यं कदं चन पातकान्य अपि पूयन्ते पितुर वचनकारिणः 19 भॊगे भाग्ये परसवने सर्वलॊकनिथर्शने भर्त्रा चैव समायॊगे सीमन्तॊन्नयने तदा 20 पिता सवर्गः पिता धर्मः पिता परमकं तपः पितरि परीतिम आपन्ने सर्वाः परीयन्ति थेवताः 21 आशिषस ता भजन्त्य एनं पुरुषं पराह याः पिता निष्कृतिः सर्वपापानां पिता यथ अभिनन्थति 22 मुच्यते बन्धनात पुष्पं फलं वृन्तात परमुच्यते कलिश्यन्न अपि सुतस्नेहैः पिता सनेहं न मुञ्चति 23 एतथ विचिन्तितं तावत पुत्रस्य पितृगौरवम पिता हय अल्पतरं सदानं चिन्तयिष्यामि मातरम 24 यॊ हय अयं मयि संघातॊ मर्त्यत्वे पाञ्चभौतिकः अस्य मे जननी हेतुः पावकस्य यदारणिः माता थेहारणिः पुंसां सर्वस्यार्तस्य निर्वृतिः 25 न च शॊचति नाप्य एनं सदाविर यम अपकर्षति सत्रिया हीनॊ ऽपि यॊ गेहे अम्बेति परतिपथ्यते 26 पुत्रपौत्र समाकीर्णॊ जननीं यः समाश्रितः अपि वर्षशतस्यान्ते स थविहायनवच चरेत 27 समर्दं वासमर्दं वा कृशं वाप्य अकृशं तदा रक्षत्य एव सुतं माता नान्यः पॊष्टा विधानतः 28 तथा स वृथ्धॊ भवति यथा भवति थुःखितः तथा शून्यं जगत तस्य तथा मात्रा वियुज्यते 29 नास्ति मातृसमा छाया नास्ति मातृसमा गतिः नास्ति मातृसमं तराणं नास्ति मातृसमा परपा 30 कुक्षि संधारणाथ धात्री जननाज जननी समृता अङ्गानां वर्धनाथ अम्बा वीर सूत्वेन वीरसूः 31 शिशॊः शुश्रूसनाच छुश्रूर माता थेहम अनन्तरम चेतनावान नरॊ हन्याथ यस्य नासुषिरं शिरः 32 थम्पत्यॊः पराण संश्लेषे यॊ ऽभिसंधिः कृतः किल तं माता वा पिता वेथ भूतार्दॊ मातरि सदितः 33 माता जानाति यथ गॊत्रं माता जानाति यस्य सः मातुर भरण मात्रेण परीतिः सनेहः पितुः परजाः 34 पानि बन्धं सवयं कृत्वा सहधर्मम उपेत्य च यथि याप्यन्ति पुरुषाः सत्रियॊ नार्हन्ति याप्यताम 35 भरणाथ धि सत्रियॊ भर्ता पात्याच चैव सत्रियाः पतिः गुणस्यास्य निवृत्तौ तु न भर्ता न पतिः पतिः 36 एवं सत्री नापराध्नॊति नर एवापराध्यति वयुच्चरंश च महाथॊषं नर एवापराध्यति 37 सत्रिया हि परमॊ भर्ता थैवतं परमं समृतम तस्यात्मना तु सथृशम आत्मानं परमं थथौ सर्वकार्यापराध्यत्वान नापराध्यन्ति चाङ्गनाः 38 यश्चनॊक्तॊ हि निर्थेशः सत्रिया मैदुन तृप्तये तस्य समारयतॊ वयक्तम अधर्मॊ नात्र संशयः 39 यावन नारीं मातरं च गौरवे चाधिके सदिताम अवध्यां तु विजानीयुः पशवॊ ऽपय अविचक्षणाः 40 थेवतानां समावायम एकस्दं पितरं विथुः मर्त्यानां थेवतानां च सनेहाथ अभ्येति मातरम 41 एवं विमृशतस तस्य चिरकारितया बहु थीर्घः कालॊ वयतिक्रान्तस ततस तस्यागमत पिता 42 मेधातिदिर महाप्राज्ञॊ गौतमस तपसि सदितः विमृश्य तेन कालेन पत्न्याः संस्दा वयतिक्रमम 43 सॊ ऽबरवीथ थुःखसंतप्तॊ भृशम अश्रूणि वर्तयन शरुतधैर्य परसाथेन पश्चात तापम उपागतः 44 आश्रमं मम संप्राप्तस तरिलॊकेशः पुरंथरः अतिदिव्रतम आस्दाय बराह्मणं रूपम आस्दितः 45 समया सान्त्वितॊ वाग्भिः सवागतेनाभिपूजितः अर्घ्यं पाथ्यं च नयायेन तयाभिप्रतिपाथितः 46 परवत्य अस्मि चाप्य उक्तः परनयिष्ये नयेन च अत्र चाकुशले जाते सत्रियॊ नास्ति वयतिक्रमः 47 एवं न सत्री न चैवाहं नाध्वगस तरिथशेश्वरः अपराध्यति धर्मस्य परमाथस तव अपराध्यति 48 ईर्ष्याजं वयसनं पराहुस तेन चैवॊर्ध्व रेतसः ईर्ष्यया तव अहम आक्षिप्तॊ मग्नॊ थुष्कृत सागरे 49 हत्वा साध्वीं च नारीं च वयसनित्वाच च शासिताम भर्तव्यत्वेन भार्यां च कॊ नु मां तारयिष्यति 50 अन्तरेण मयाज्ञप्तश चिरकारी हय उथारधीः यथ्य अथ्य चिरकारी सयात स मां तरायेत पातकात 51 चिरकारिक भथ्रं ते भथ्रं ते चिरकारिक यथ्य अथ्य चिरकारी तवं ततॊ ऽसि चिरकारिकः 52 तराहि मां मातरं चैव तपॊ यच चार्जितं मया आत्मानं पातकेभ्यश च भवाथ्य चिरकारिकः 53 सहजं चिरकारित्वं चिरप्राज्ञतया तव सखलं तत तवाथ्यास्तु भवाथ्य चिरकारिकः 54 चिरम आशंसितॊ मात्रा चिरं गर्भेण धारितम सफलं चिरकारित्वं कुरु तवं चिरकारिक 55 चिरायते च संतापाच चिरं सवपिति वारितः आवयॊश चिरसंतापाथ अवेक्ष्य चिरकारिक 56 एवं स थुःखितॊ राजन महर्षिर गौतमस तथा चिरकारिं थथर्शाद पुत्रं सदितम अदान्तिके 57 चिरकारी तु पितरं थृष्ट्वा परमथुःखितः शस्त्रं तयक्त्वा ततॊ मूर्ध्ना परसाथायॊपचक्रमे 58 गौतमस तु सुतं थृष्ट्वा शिरसा पतितं भुवि पत्नीं चैव निराकारां पराम अभ्यगमन मुथम 59 न हि सा तेन संभेथं पत्नी नीता महात्मना विजने चाश्रमस्देन पुत्रश चापि समाहितः 60 हन्यात तव अनपवाथेन शस्त्रपानौ सुते सदिते विनीतं परश्नयित्वा च वयवस्येथ आत्मकर्मसु 61 बुथ्धिश चासीत सुतं थृष्ट्वा पितुश चरणयॊर नतम शस्त्रग्रहणचापल्यं संवृणॊति भयाथ इति 62 ततः पित्रा चिरं सतुत्वा चिरं चाघ्राय मूर्धनि चिरं थॊर्भ्यां परिष्वज्य चिरं जीवेत्य उथाहृतः 63 एवं स गौतमः पुत्रं परीतिहर्षसमन्वितः अभिनन्थ्य महाप्राज्ञ इथं वचनम अब्रवीत 64 चिरकारिक भथ्रं ते चिरकारी चिरं भव चिरायमाणे तवयि च चिरम अस्मि सुथुःखितः 65 गादाश चाप्य अब्रवीथ विथ्वान गौतमॊ मुनिसत्तमः चिरकारिषु घॊरेषु गुणॊथ्थेश समाश्रयात 66 चिरेण मित्रं बध्नीयाच चिरेण च कृतं तयजेत चिरेण हि कृतं मित्रं चिरं धारणम अर्हति 67 रागे थर्पे च माने च थरॊहे पापे च कर्मणि अप्रिये चैव कर्तव्ये चिरकारी परशस्यते 68 बन्धूनां सुहृथां चैव भृत्यानां सत्रीजनस्य च अव्यक्तेष्व अपराधेषु चिरकारी परशस्यते 69 एवं स गौतमस तस्य परीतः पुत्रस्य भारत कर्मणा तेन कौरव्य चिरकारितया तया 70 एवं सर्वेषु कार्येषु विमृश्य पुरुषस ततः चिरेण निश्चयं कृत्वा चिरं न परितप्यते 71 चिरं धारयते रॊषं चिरं कर्म नियच्छति पश्चात तापकरं कर्म न किं चिथ उपपथ्यते 72 चिरं वृथ्धान उपासीत चिरम अन्वास्य पूजयेत चिरं धर्मान निषेवेत कुर्याच चान्वेषणं चिरम 73 चिरम अन्वास्य विथुषश चिरं शिष्टान निषेव्य च चिरं विनीय चात्मानं चिरं यात्य अनवज्ञताम 74 बरुवतश च परस्यापि वाक्यं धर्मॊपसंहितम चिरं पृच्छेच चिरं बरूयाच चिरं न परिभूयते 75 उपास्य बहुलास तस्मिन्न आश्रमे सुमहातपः समाः सवर्गं गतॊ विप्रः पुत्रेण सहितस तथा |
1
[y] kathaṃ kāryaṃ parīkṣeta śīghraṃ vātha cireṇa vā sarvathā kāryadurge 'smin bhavān naḥ paramo guruḥ 2 [bhī] atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam cirakāres tu yat pūrvaṃ vṛttam āṅgirase kule 3 cirakārika bhadraṃ te bhadraṃ te cirakārika cirakārī hi medhāvī nāparādhyati karmasu 4 cirakārī mahāprājño gautamasyābhavat sutaḥ ciraṃ hi sarvakāryāṇi samekṣāvān prapadyate 5 ciraṃ saṃcintayann arthāṃś ciraṃ jāgrac ciraṃ svapan cirakāryābhisaṃpatteś cirakārī tathocyate 6 alasa grahaṇaṃ prāpto durmedhāvī tathocyate buddhilāghava yuktena janenādīrgha darśinā 7 vyabhicāre tu kasmiṃś cid vyatikramyāparān sutān pitroktaḥ kupitenātha jahīmāṃ jananīm iti 8 sa tatheti cireṇoktvā svabhāvāc cirakārikaḥ vimṛśya cirakāritvāc cintayām āsa vai ciram 9 pitur ājñāṃ kathaṃ kuryāṃ na hanyāṃ mātaraṃ katham kathaṃ dharmachale nāsminn imaṃ jeyam asādhuvat 10 pitur ājñā paro dharmaḥ svadharmo mātṛrakṣaṇam asvatantraṃ ca putratvaṃ kiṃ nu māṃ nātra pīḍayet 11 striyaṃ hatvā mātaraṃ ca ko hi jātu sukhī bhavet pitāraṃ cāpy avajñāya kaḥ pratiṣṭhām avāpnuyāt 12 anavajñā pitur yuktā dhāraṇaṃ mātṛrakṣaṇam yuktakṣamāv ubhāv etau nātivartetamāṃ katham 13 pitā hy ātmānam ādhatte jāyāyāṃ jajñiyām iti śīlacāritragotrasya dhāraṇārthaṃ kulasya ca 14 so 'ham ātmā svayaṃ pitrā putratve prakṛtaḥ punaḥ vijñānaṃ me kathaṃ na syād bubudhe cātmasaṃbhavam 15 jātakarmaṇi yat prāha pitā yac copakarmaṇi pratyāptaḥ sa dṛdhī kāraḥ pitur gauravaniścaye 16 gurur agryaḥ paro dharmaḥ poṣaṇādhyayanād dhitaḥ pitā yad āha dharmaḥ sa vedeṣv api suniścitaḥ 17 prītimātraṃ pituḥ putraḥ sarvaṃ putrasya vai pitā śarīrādīni deyāni pitā tv ekaḥ prayacchati 18 tasmāt pitur vacaḥ kāryaṃ na vicāryaṃ kathaṃ cana pātakāny api pūyante pitur vacanakāriṇaḥ 19 bhoge bhāgye prasavane sarvalokanidarśane bhartrā caiva samāyoge sīmantonnayane tathā 20 pitā svargaḥ pitā dharmaḥ pitā paramakaṃ tapaḥ pitari prītim āpanne sarvāḥ prīyanti devatāḥ 21 āśiṣas tā bhajanty enaṃ puruṣaṃ prāha yāḥ pitā niṣkṛtiḥ sarvapāpānāṃ pitā yad abhinandati 22 mucyate bandhanāt puṣpaṃ phalaṃ vṛntāt pramucyate kliśyann api sutasnehaiḥ pitā snehaṃ na muñcati 23 etad vicintitaṃ tāvat putrasya pitṛgauravam pitā hy alpataraṃ sthānaṃ cintayiṣyāmi mātaram 24 yo hy ayaṃ mayi saṃghāto martyatve pāñcabhautikaḥ asya me jananī hetuḥ pāvakasya yathāraṇiḥ mātā dehāraṇiḥ puṃsāṃ sarvasyārtasya nirvṛtiḥ 25 na ca śocati nāpy enaṃ sthāvir yam apakarṣati striyā hīno 'pi yo gehe ambeti pratipadyate 26 putrapautra samākīrṇo jananīṃ yaḥ samāśritaḥ api varṣaśatasyānte sa dvihāyanavac caret 27 samarthaṃ vāsamarthaṃ vā kṛśaṃ vāpy akṛśaṃ tathā rakṣaty eva sutaṃ mātā nānyaḥ poṣṭā vidhānataḥ 28 tadā sa vṛddho bhavati yadā bhavati duḥkhitaḥ tadā śūnyaṃ jagat tasya tadā mātrā viyujyate 29 nāsti mātṛsamā chāyā nāsti mātṛsamā gatiḥ nāsti mātṛsamaṃ trāṇaṃ nāsti mātṛsamā prapā 30 kukṣi saṃdhāraṇād dhātrī jananāj jananī smṛtā aṅgānāṃ vardhanād ambā vīra sūtvena vīrasūḥ 31 śiśoḥ śuśrūsanāc chuśrūr mātā deham anantaram cetanāvān naro hanyād yasya nāsuṣiraṃ śiraḥ 32 dampatyoḥ prāṇa saṃśleṣe yo 'bhisaṃdhiḥ kṛtaḥ kila taṃ mātā vā pitā veda bhūtārtho mātari sthitaḥ 33 mātā jānāti yad gotraṃ mātā jānāti yasya saḥ mātur bharaṇa mātreṇa prītiḥ snehaḥ pituḥ prajāḥ 34 pāni bandhaṃ svayaṃ kṛtvā sahadharmam upetya ca yadi yāpyanti puruṣāḥ striyo nārhanti yāpyatām 35 bharaṇād dhi striyo bhartā pātyāc caiva striyāḥ patiḥ guṇasyāsya nivṛttau tu na bhartā na patiḥ patiḥ 36 evaṃ strī nāparādhnoti nara evāparādhyati vyuccaraṃś ca mahādoṣaṃ nara evāparādhyati 37 striyā hi paramo bhartā daivataṃ paramaṃ smṛtam tasyātmanā tu sadṛśam ātmānaṃ paramaṃ dadau sarvakāryāparādhyatvān nāparādhyanti cāṅganāḥ 38 yaścanokto hi nirdeśaḥ striyā maithuna tṛptaye tasya smārayato vyaktam adharmo nātra saṃśayaḥ 39 yāvan nārīṃ mātaraṃ ca gaurave cādhike sthitām avadhyāṃ tu vijānīyuḥ paśavo 'py avicakṣaṇāḥ 40 devatānāṃ samāvāyam ekasthaṃ pitaraṃ viduḥ martyānāṃ devatānāṃ ca snehād abhyeti mātaram 41 evaṃ vimṛśatas tasya cirakāritayā bahu dīrghaḥ kālo vyatikrāntas tatas tasyāgamat pitā 42 medhātithir mahāprājño gautamas tapasi sthitaḥ vimṛśya tena kālena patnyāḥ saṃsthā vyatikramam 43 so 'bravīd duḥkhasaṃtapto bhṛśam aśrūṇi vartayan śrutadhairya prasādena paścāt tāpam upāgataḥ 44 āśramaṃ mama saṃprāptas trilokeśaḥ puraṃdaraḥ atithivratam āsthāya brāhmaṇaṃ rūpam āsthitaḥ 45 samayā sāntvito vāgbhiḥ svāgatenābhipūjitaḥ arghyaṃ pādyaṃ ca nyāyena tayābhipratipāditaḥ 46 paravaty asmi cāpy uktaḥ pranayiṣye nayena ca atra cākuśale jāte striyo nāsti vyatikramaḥ 47 evaṃ na strī na caivāhaṃ nādhvagas tridaśeśvaraḥ aparādhyati dharmasya pramādas tv aparādhyati 48 īrṣyājaṃ vyasanaṃ prāhus tena caivordhva retasaḥ īrṣyayā tv aham ākṣipto magno duṣkṛta sāgare 49 hatvā sādhvīṃ ca nārīṃ ca vyasanitvāc ca śāsitām bhartavyatvena bhāryāṃ ca ko nu māṃ tārayiṣyati 50 antareṇa mayājñaptaś cirakārī hy udāradhīḥ yady adya cirakārī syāt sa māṃ trāyeta pātakāt 51 cirakārika bhadraṃ te bhadraṃ te cirakārika yady adya cirakārī tvaṃ tato 'si cirakārikaḥ 52 trāhi māṃ mātaraṃ caiva tapo yac cārjitaṃ mayā ātmānaṃ pātakebhyaś ca bhavādya cirakārikaḥ 53 sahajaṃ cirakāritvaṃ ciraprājñatayā tava sakhalaṃ tat tavādyāstu bhavādya cirakārikaḥ 54 ciram āśaṃsito mātrā ciraṃ garbheṇa dhāritam saphalaṃ cirakāritvaṃ kuru tvaṃ cirakārika 55 cirāyate ca saṃtāpāc ciraṃ svapiti vāritaḥ āvayoś cirasaṃtāpād avekṣya cirakārika 56 evaṃ sa duḥkhito rājan maharṣir gautamas tadā cirakāriṃ dadarśātha putraṃ sthitam athāntike 57 cirakārī tu pitaraṃ dṛṣṭvā paramaduḥkhitaḥ śastraṃ tyaktvā tato mūrdhnā prasādāyopacakrame 58 gautamas tu sutaṃ dṛṣṭvā śirasā patitaṃ bhuvi patnīṃ caiva nirākārāṃ parām abhyagaman mudam 59 na hi sā tena saṃbhedaṃ patnī nītā mahātmanā vijane cāśramasthena putraś cāpi samāhitaḥ 60 hanyāt tv anapavādena śastrapānau sute sthite vinītaṃ praśnayitvā ca vyavasyed ātmakarmasu 61 buddhiś cāsīt sutaṃ dṛṣṭvā pituś caraṇayor natam śastragrahaṇacāpalyaṃ saṃvṛṇoti bhayād iti 62 tataḥ pitrā ciraṃ stutvā ciraṃ cāghrāya mūrdhani ciraṃ dorbhyāṃ pariṣvajya ciraṃ jīvety udāhṛtaḥ 63 evaṃ sa gautamaḥ putraṃ prītiharṣasamanvitaḥ abhinandya mahāprājña idaṃ vacanam abravīt 64 cirakārika bhadraṃ te cirakārī ciraṃ bhava cirāyamāṇe tvayi ca ciram asmi suduḥkhitaḥ 65 gāthāś cāpy abravīd vidvān gautamo munisattamaḥ cirakāriṣu ghoreṣu guṇoddeśa samāśrayāt 66 cireṇa mitraṃ badhnīyāc cireṇa ca kṛtaṃ tyajet cireṇa hi kṛtaṃ mitraṃ ciraṃ dhāraṇam arhati 67 rāge darpe ca māne ca drohe pāpe ca karmaṇi apriye caiva kartavye cirakārī praśasyate 68 bandhūnāṃ suhṛdāṃ caiva bhṛtyānāṃ strījanasya ca avyakteṣv aparādheṣu cirakārī praśasyate 69 evaṃ sa gautamas tasya prītaḥ putrasya bhārata karmaṇā tena kauravya cirakāritayā tayā 70 evaṃ sarveṣu kāryeṣu vimṛśya puruṣas tataḥ cireṇa niścayaṃ kṛtvā ciraṃ na paritapyate 71 ciraṃ dhārayate roṣaṃ ciraṃ karma niyacchati paścāt tāpakaraṃ karma na kiṃ cid upapadyate 72 ciraṃ vṛddhān upāsīta ciram anvāsya pūjayet ciraṃ dharmān niṣeveta kuryāc cānveṣaṇaṃ ciram 73 ciram anvāsya viduṣaś ciraṃ śiṣṭān niṣevya ca ciraṃ vinīya cātmānaṃ ciraṃ yāty anavajñatām 74 bruvataś ca parasyāpi vākyaṃ dharmopasaṃhitam ciraṃ pṛcchec ciraṃ brūyāc ciraṃ na paribhūyate 75 upāsya bahulās tasminn āśrame sumahātapaḥ samāḥ svargaṃ gato vipraḥ putreṇa sahitas tadā |