Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
[मनु] यथा ते पञ्चभिः पञ्च विमुक्ता मनसा सह अद तथ थरक्ष्यसे बरह्म मनौ सूत्रम इवार्पितम 2 तथ एव च यदा सूत्रं सुवर्णे वर्तते पुनः मुक्तास्व अद परवालेषु मृन मये राजते तदा 3 तथ्वथ गॊषु मनुष्येषु तथ्वथ धस्ति मृगाथिषु तथ्वत कीत पतङ्गेषु परसक्तात्मा सवकर्मभिः 4 येन येन शरीरेण यथ यत कर्म करॊत्य अयम तेन तेन शरीरेण तत तत फलम उपाश्नुते 5 यदा हय एकरसा भूमिर ओषध्यात्मानुसारिणी तदा कर्मानुगा बुथ्धिर अन्तरात्मानुथर्शिनी 6 जञानपूर्वॊथ्भवा लिप्सा लिप्सा पूर्वाभिसंधिता अभिसंधि पूर्वकं कर्म कर्म मूलं ततः फलम 7 फलं कर्मात्मकं विथ्यात कर्म जञेयात्मकं तदा जञेयं जञानात्मकं विथ्याज जञानं सथसथ आत्मकम 8 जञानानां च फलानां च जञेयानां कर्मणां तदा कषयान्ते तत फलं थिव्यं जञानं जञेय परतिष्ठितम 9 महथ धि परमं भूतं युक्ताः पश्यन्ति यॊगिनः अबुथ्धास तं न पश्यन्ति हय आत्मस्दा गुणबुथ्धयः 10 पृदिवी रूपतॊ रूपम अपाम इह महत्तरम अथ्भ्यॊ महत्तरं तेजस तेजसः पवनॊ महान 11 पवनाच च महथ वयॊम तस्मात परतरं मनः मनसॊ महती बुथ्धिर बुथ्धेः कालॊ महान समृतः 12 कालात स भगवान विष्णुर यस्य सर्वम इथं जगत नाथिर न मध्यं नैवान्तस तस्य थेवस्य विथ्यते 13 अनाथित्वाथ अमध्यत्वाथ अनन्तत्वच च सॊ ऽवययः अत्येति सर्वथुःखानि थुःखं हय अन्तवथ उच्यते 14 तथ बरह्म परमं परॊक्तं तथ धाम परमं समृतम तथ गत्वा कालविषयाथ विभुक्ता भॊक्षम आश्रिताः 15 गुणैस तव एतैः परकाशन्ते निर्गुणत्वात ततः परम निवृत्ति लक्षणॊ धर्मस तदानन्त्याय कल्पते 16 ऋचॊ यजूंसि सामानि शरीराणि वयपाश्रिताः जिह्वाग्रेषु परवर्तन्ते यत्नसाध्या विनाशिनः 17 न चैवम इष्यते बरह्म शरीराश्रय संभवम न यत्नसाध्यं तथ बरह्म नाथि मध्यं न चान्तवत 18 ऋचाम आथिस तदा साम्नां यजुषाम आथिर उच्यते अन्तश चाथिमतां थृष्टॊ न चाथिर बरह्मणः समृतः 19 अनाथित्वाथ अनन्तत्वात तथ अनन्तम अदाव्ययम अव्ययत्वाच च निर्थ्वन्धं थवन्धाभावात ततः परम 20 अथृष्टतॊ ऽनुपायाच च अप्य असंधेश च कर्मणः न तेन मर्त्याः पश्यन्ति येन गच्छन्ति तत्परम 21 विषयेषु च संसर्गाच छाश्वतस्य च थर्शनात मनसा चान्यथ आकाङ्क्षन परं न परतिपथ्यते 22 गुणान यथ इह पश्यन्ति तथ इच्छन्त्य अपरे जनाः परं नैवाभिकाङ्क्षन्ति निर्गुणत्वाथ गुणार्दिनः 23 गुणैर यस तव अवरैर युक्तः कदं विथ्याथ गुणान इमान अनुमानाथ धि गन्तव्यं गुणैर अवयवैः सह 24 सूक्ष्मेण मनसा विथ्मॊ वाचा वक्तुं न शक्नुमः मनॊ हि मनसा गराह्यं थर्शनेन च थर्शनम 25 जञानेन निर्मलीकृत्य बुथ्धिं बुथ्ध्या तदा मनः मनसा चेन्थ्रियग्रामम अनन्तं परतिपथ्यते 26 बुथ्धिप्रहीनॊ मनसासमृथ्धस; तदा निराशीर गुणताम उपैति परं तयजन्तीह विलॊभ्यमाना; हुताशनं वायुर इवेन्धनस्दम 27 गुणाथाने विप्रयॊगे च तेषां; मनः सथा बुथ्धिपरावराभ्याम अनेनैव विधिना संप्रवृत्तॊ; गुणाथाने बरह्म शरीरम एति 28 अव्यक्तात्मा पुरुषॊ ऽवयक्तकर्मा; सॊ ऽवयक्तत्वं गच्छति हय अन्तकाले तैर एवायं चेन्थ्रियैर वर्धमानैर; गलायथ्भिर वा वर्तते कर्म रूपः 29 सर्वैर अयं चेन्थ्रियैः संप्रयुक्तॊ; थेहः पराप्तः पञ्च भूताश्रयः सयात नासामर्द्याथ गच्छति कर्मणेह; हीनस तेन परमेणाव्ययेन 30 पृदिव्या नरः पश्यति नान्तम अस्या; हय अन्तश चास्या भविता चेति विथ्धि परं नयन्तीह विलॊभ्यमानं; यदा पलवं वायुर इवार्णवस्दम 31 थिवाकरॊ गुणम उपलभ्य निर्गुणॊ; यदा भवेथ वयपगतरश्मिमन्थलः तदा हय असौ मुनिर इह निर्विशेषवान; स निर्गुणं परविशति बरह्म चाव्ययम 32 अनागतिं सुकृतिमतां परां गतिं; सवयम्भुवं परभव निधानम अव्ययम सनातनं यथ अमृतम अव्ययं पथं; विचार्य तं शमम अमृतत्वम अश्नुते |
1
[manu] yadā te pañcabhiḥ pañca vimuktā manasā saha atha tad drakṣyase brahma manau sūtram ivārpitam 2 tad eva ca yathā sūtraṃ suvarṇe vartate punaḥ muktāsv atha pravāleṣu mṛn maye rājate tathā 3 tadvad goṣu manuṣyeṣu tadvad dhasti mṛgādiṣu tadvat kīta pataṅgeṣu prasaktātmā svakarmabhiḥ 4 yena yena śarīreṇa yad yat karma karoty ayam tena tena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute 5 yathā hy ekarasā bhūmir oṣadhyātmānusāriṇī tathā karmānugā buddhir antarātmānudarśinī 6 jñānapūrvodbhavā lipsā lipsā pūrvābhisaṃdhitā abhisaṃdhi pūrvakaṃ karma karma mūlaṃ tataḥ phalam 7 phalaṃ karmātmakaṃ vidyāt karma jñeyātmakaṃ tathā jñeyaṃ jñānātmakaṃ vidyāj jñānaṃ sadasad ātmakam 8 jñānānāṃ ca phalānāṃ ca jñeyānāṃ karmaṇāṃ tathā kṣayānte tat phalaṃ divyaṃ jñānaṃ jñeya pratiṣṭhitam 9 mahad dhi paramaṃ bhūtaṃ yuktāḥ paśyanti yoginaḥ abuddhās taṃ na paśyanti hy ātmasthā guṇabuddhayaḥ 10 pṛthivī rūpato rūpam apām iha mahattaram adbhyo mahattaraṃ tejas tejasaḥ pavano mahān 11 pavanāc ca mahad vyoma tasmāt parataraṃ manaḥ manaso mahatī buddhir buddheḥ kālo mahān smṛtaḥ 12 kālāt sa bhagavān viṣṇur yasya sarvam idaṃ jagat nādir na madhyaṃ naivāntas tasya devasya vidyate 13 anāditvād amadhyatvād anantatvac ca so 'vyayaḥ atyeti sarvaduḥkhāni duḥkhaṃ hy antavad ucyate 14 tad brahma paramaṃ proktaṃ tad dhāma paramaṃ smṛtam tad gatvā kālaviṣayād vibhuktā bhokṣam āśritāḥ 15 guṇais tv etaiḥ prakāśante nirguṇatvāt tataḥ param nivṛtti lakṣaṇo dharmas tathānantyāya kalpate 16 ṛco yajūṃsi sāmāni śarīrāṇi vyapāśritāḥ jihvāgreṣu pravartante yatnasādhyā vināśinaḥ 17 na caivam iṣyate brahma śarīrāśraya saṃbhavam na yatnasādhyaṃ tad brahma nādi madhyaṃ na cāntavat 18 ṛcām ādis tathā sāmnāṃ yajuṣām ādir ucyate antaś cādimatāṃ dṛṣṭo na cādir brahmaṇaḥ smṛtaḥ 19 anāditvād anantatvāt tad anantam athāvyayam avyayatvāc ca nirdvandhaṃ dvandhābhāvāt tataḥ param 20 adṛṣṭato 'nupāyāc ca apy asaṃdheś ca karmaṇaḥ na tena martyāḥ paśyanti yena gacchanti tatparam 21 viṣayeṣu ca saṃsargāc chāśvatasya ca darśanāt manasā cānyad ākāṅkṣan paraṃ na pratipadyate 22 guṇān yad iha paśyanti tad icchanty apare janāḥ paraṃ naivābhikāṅkṣanti nirguṇatvād guṇārthinaḥ 23 guṇair yas tv avarair yuktaḥ kathaṃ vidyād guṇān imān anumānād dhi gantavyaṃ guṇair avayavaiḥ saha 24 sūkṣmeṇa manasā vidmo vācā vaktuṃ na śaknumaḥ mano hi manasā grāhyaṃ darśanena ca darśanam 25 jñānena nirmalīkṛtya buddhiṃ buddhyā tathā manaḥ manasā cendriyagrāmam anantaṃ pratipadyate 26 buddhiprahīno manasāsamṛddhas; tathā nirāśīr guṇatām upaiti paraṃ tyajantīha vilobhyamānā; hutāśanaṃ vāyur ivendhanastham 27 guṇādāne viprayoge ca teṣāṃ; manaḥ sadā buddhiparāvarābhyām anenaiva vidhinā saṃpravṛtto; guṇādāne brahma śarīram eti 28 avyaktātmā puruṣo 'vyaktakarmā; so 'vyaktatvaṃ gacchati hy antakāle tair evāyaṃ cendriyair vardhamānair; glāyadbhir vā vartate karma rūpaḥ 29 sarvair ayaṃ cendriyaiḥ saṃprayukto; dehaḥ prāptaḥ pañca bhūtāśrayaḥ syāt nāsāmarthyād gacchati karmaṇeha; hīnas tena parameṇāvyayena 30 pṛthivyā naraḥ paśyati nāntam asyā; hy antaś cāsyā bhavitā ceti viddhi paraṃ nayantīha vilobhyamānaṃ; yathā plavaṃ vāyur ivārṇavastham 31 divākaro guṇam upalabhya nirguṇo; yathā bhaved vyapagataraśmimandalaḥ tathā hy asau munir iha nirviśeṣavān; sa nirguṇaṃ praviśati brahma cāvyayam 32 anāgatiṃ sukṛtimatāṃ parāṃ gatiṃ; svayambhuvaṃ prabhava nidhānam avyayam sanātanaṃ yad amṛtam avyayaṃ padaṃ; vicārya taṃ śamam amṛtatvam aśnute |