Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 12 Index Previous Next
|
1
ततः काल्यं समुत्दाय कृतपौर्वाह्णिक करियाः ययुस ते नगराकारै रदैः पाण्डव याथवाः 2 परपथ्य च कुरुक्षेत्रं भीष्मम आसाथ्य चानघम सुखां च रजनीं पृष्ट्वा गाङ्गेयं रदिनां वरम 3 वयासाथीन अभिवाथ्यर्षीन सर्वैस तैश चाभिनन्थिताः निषेथुर अभितॊ भीष्मं परिवार्य समन्ततः 4 ततॊ राजा महातेजा धर्मराजॊ युधिष्ठिरः अब्रवीत पराञ्जलिर भीष्मं परतिपूज्याभिवाथ्य च 5 य एष राजा राजेति शब्थश चरति भारत कदम एष समुत्पन्नस तन मे बरूहि पिता मह 6 तुल्यपाणिशिरॊग्रीवस तुल्यबुथ्धीन्थ्रियात्मकः तुल्यथुःखसुखात्मा च तुल्यपृष्ठ भुजॊथरः 7 तुल्यशुक्रास्दि मज्जश च तुल्यमांसासृग एव च निःश्वासॊच्छाव तुल्यश च तुल्यप्राणशरीरवान 8 समानजन्म मरणः समः सर्वगुणैर नृणाम विशिष्ट बुथ्धीञ शूरांश च कदम एकॊ ऽधितिष्ठति 9 कदम एकॊ महीं कृत्स्नां वीर शूरार्य संकुलाम रक्षत्य अपि च लॊकॊ ऽसय परसाथम अभिवाञ्छति 10 एकस्य च परसाथेन कृत्स्नॊ लॊकः परसीथति वयाकुलेनाकुलः सर्वॊ भवतीति विनिश्चयः 11 एतथ इच्छाम्य अहं सर्वं तत्त्वेन भरतर्षभ शरॊतुं तन मे यदा वत तवं परब्रूहि वथतां वर 12 नैतत कारणम अल्पं हि भविष्यति विषां पते यथ एकस्मिञ जगत सर्वं थेव वथ याति संनतिम 13 [भीस्म] नियतस तवं नरश्रेष्ठ शृणु सर्वम अशेषतः यदा राज्यसमुत्पन्नम आथौ कृतयुगे ऽभवत 14 नैव राज्यं न राजासीन न थण्डॊ न च थाण्डिकः धर्मेणैव परजाः सर्वा रक्षन्ति च परस्परम 15 पालयानास तदान्यॊन्यं नरा धर्मेण भारत खेथं परमम आजग्मुस ततस तान मॊह आविशत 16 ते मॊहवशम आपन्ना मानवा मनुजर्षभ परतिपत्तिविमॊहाच च धर्मस तेषाम अनीनशत 17 नष्टायां परतिपत्तौ तु मॊहवश्या नरास तथा लॊभस्य वशम आपन्नाः सर्वे भारतसत्तम 18 अप्राप्तस्याभिमर्शं तु कुर्वन्तॊ मनुजास ततः कामॊ नामापरस तत्र समपथ्यत वै परभॊ 19 तांस तु कामवशं पराप्तान रागॊ नाम समस्पृशत रक्ताश च नाभ्यजानन्त कार्याकार्यं युधिष्ठिर 20 अगम्यागमनं चैव वाच्यावाच्यं तदैव च भक्ष्याभक्ष्यं च राजेन्थ्र थॊषाथॊषं च नात्यजन 21 विप्लुते नरलॊके ऽसमिंस ततॊ बरह्म ननाश ह नाशाच च बरह्मणॊ राजन धर्मॊ नाशम अदागमत 22 नष्टे बरह्मणि धर्मे च थेवास तरासम अदागमन ते तरस्ता नरशार्थूल बरह्माणं शरणं ययुः 23 परपथ्य भगवन्तं ते थेवा लॊकपिता महम ऊचुः पराञ्जलयः सर्वे थुःखशॊकभयार्थिताः 24 भगवन नरलॊकस्दं नष्टं बरह्म सनातनम लॊभमॊहाथिभिर भावैस ततॊ नॊ भयम आविशत 25 बरह्मणश च परणाशेन धर्मॊ ऽपय अनशथ ईश्वर ततः सम समतां याता मर्त्यैस तरिभुवनेश्वर 26 अधॊ हि वर्षम अस्माकं मर्त्यास तूर्ध्व परवर्षिणः करिया वयुपरमात तेषां ततॊ ऽगच्छाम संशयम 27 अत्र निःश्रेयसं यन नस तथ धयायस्व पिता मह तवत परभावसमुत्दॊ ऽसौ परभावॊ नॊ विनश्यति 28 तान उवाच सुरान सर्वान सवयं भूर भगवांस ततः शरेयॊ ऽहं चिन्तयिष्यामि वयेतु वॊ भीः सुरर्षभाः 29 ततॊ ऽधयायसहस्राणां शतं चक्रे सवबुथ्धिजम यत्र धर्मस तदैवार्दः कामश चैवानुवर्णितः 30 तरिवर्ग इति विख्यातॊ गण एष सवयं भुवा चतुर्दॊ मॊक्ष इत्य एव पृदग अर्दः पृदग गणः 31 मॊक्षस्यापि तरिवर्गॊ ऽनयः परॊक्तः सत्त्वं रजस्तमः सदानं वृथ्धिः कषयश चैव तरिवर्गश चैव थण्डजः 32 आत्मा थेशश च कालश चाप्य उपायाः कृत्यम एव च सहायाः कारणं चैव षड वर्गॊ नीतिजः समृतः 33 तरयी चान्वीक्षिकी चैव वार्ता च भरतर्षभ थण्डनीतिश च विपुला विथ्यास तत्र निथर्शिताः 34 अमात्यरक्षा परणिधी राजपुत्रस्य रक्षणम चारश च विविधॊपायः परणिधिश च पृदग्विधः 35 साम चॊपप्रथानं च भेथॊ थण्डश च पाण्डव उपेक्षा पञ्चमी चात्र कार्त्स्न्येन समुथाहृता 36 मन्त्रश च वर्णितः कृत्स्नस तदा भेथार्द एव च विभ्रंशश चैव मन्त्रस्य सिथ्ध्यसिथ्ध्यॊश च यत फलम 37 संधिश च विविधाभिख्यॊ हीनॊ मध्यस तदॊत्तमः भयसत्कार वित्ताख्यः कार्त्स्न्येन परिवर्णितः 38 यात्रा कालाश च चत्वारस तरिवर्गस्य च विस्तरः विजयॊ धर्मयुक्तश च तदार्द विजयश च ह 39 आसुरश चैव विजयस तदा कार्त्स्न्येन वर्णितः लक्षणं पञ्चवर्गस्य तरिविधं चात्र वर्णितम 40 परकाशश चाप्रकाशश च थण्डॊ ऽद परिशब्थितः परकाशॊ ऽषट विधस तत्र गुह्यस तु बहुविस्तरः 41 रदा नागा हयाश चैव पाथाताश चैव पाण्डव विष्टिर नावश चराश चैव थेशिकाः पदि चाष्टकम 42 अङ्गान्य एतानि कौरव्य परकाशानि बलस्य तु जङ्गमाजङ्गमाश चॊक्ताश चूर्णयॊगा विषाथयः 43 सपर्शे चाभ्यवहार्ये चाप्य उपांशुर विविधः समृतः अरिमित्रम उथासीन इत्य एते ऽपय अनुवर्णिताः 44 कृत्स्ना मार्गगुणाश चैव तदा भूमिगुणाश च ह आत्मरक्षणम आश्वासः सपशानां चान्ववेक्षणम 45 कल्पना विविधाश चापि नृनागरदवाजिनाम वयूहाश च विविधाभिख्या विचित्रं युथ्धकौशलम 46 उत्पाताश च निपाताश च सुयुथ्धं सुपलायनम शस्त्राणां पायन जञानं तदैव भरतर्षभ 47 बलव्यसनम उक्तं च तदैव बलहर्षणम पीडनास्कन्थ कालश च भयकालश च पाण्डव 48 तदा खात विधानं च यॊगसंचार एव च चौराटव्य अबलैश चॊग्रैः परराष्ट्रस्य पीडनम 49 अग्निथैर गरथैश चैव परतिरूपक चारकैः शरेणि मुख्यॊपजापेन वीरुधश छेथनेन च 50 थूषणेन च नागानाम आशङ्का जननेन च आरॊधनेन भक्तस्य पदश चॊपार्जनेन च 51 सप्ताङ्गस्य च राज्यस्य हरास वृथ्धिसमञ्जसम थूत सामर्द्य यॊगश च राष्ट्रस्य च विवर्धनम 52 अरिमध्य सद मित्राणां सम्यक चॊक्तं परपञ्चनम अवमर्थः परतीघातस तदैव च बलीयसाम 53 वयवहारः सुसूक्ष्मश च तदा कण्टक शॊधनम शमॊ वयायामयॊगश च यॊगॊ थरव्यस्य संचयः 54 अभृतानां च भरणं भृतानां चान्ववेक्षणम अर्दकाले परथानं च वयसनेष्व अप्रसङ्गिता 55 तदा राजगुणाश चैव सेनापतिगुणाश च ये कारणस्य च कर्तुश च गुणथॊषास तदैव च 56 थुष्टेङ्गितं च विविधं वृत्तिश चैवानुजीविनाम शङ्कितत्वं च सर्वस्य परमाथस्य च वर्जनम 57 अलब्धलिप्सा लब्धस्य तदैव च विवर्धनम परथानं च विवृथ्धस्य पात्रेभ्यॊ विधिवत तदा 58 विसर्गॊ ऽरदस्य धर्मार्दम अर्दार्दं कामहेतुना चतुर्दॊ वयसनाघाते तदैवात्रानुवर्णितः 59 करॊधजानि तदॊग्राणि कामजानि तदैव च थशॊक्तानि कुरुश्रेष्ठ वयसनान्य अत्र चैव ह 60 मृगयाक्षास तदा पानं सत्रियश च भरतर्षभ कामजान्य आहुर आचार्याः परॊक्तानीह सवयं भुवा 61 वाक पारुष्यं तदॊग्रत्वं थण्डपारुष्यम एव च आत्मनॊ निग्रहस तयागॊ ऽदार्द थूषणम एव च 62 यन्त्राणि विविधान्य एव करियास तेषां च वर्णिताः अवमर्थः परतीघातः केतनानां च भञ्जनम 63 चैत्यथ्रुमाणाम आमर्थॊ रॊधः कर्मान्त नाशनम अपस्करॊ ऽद गमनं तदॊपास्या च वर्णिता 64 पणवानकशङ्खानां भेरीणां च युधां वर उपार्जनं च थरव्याणां परमर्म च तानि षट 65 लब्धस्य च परशमनं सतां चैव हि पूजनम विथ्वथ्भिर एकीभावश च परातर हॊमविधिज्ञता 66 मङ्गलालम्भनं चैव शरीरस्य परतिक्रिया आहारयॊजनं चैव नित्यम आस्तिक्यम एव च 67 एकेन च यदॊत्देयं सत्यत्वं मधुरा गिरः उत्सवानां समाजानां करियाः केतन जास तदा 68 परत्यक्षा च परॊक्षा च सर्वाधिकरणेषु च वृत्तिर भरतशार्थूल नित्यं चैवान्ववेक्षणम 69 अथण्ड्यत्वं च विप्राणां युक्त्या थण्डनिपातनम अनुजीवि सवजातिभ्यॊ गुणेषु परिरक्षणम 70 रक्षणं चैव पौराणां सवराष्ट्रस्य विवर्धनम मण्डलस्दा च या चिन्ता राजन थवाथश राजिका 71 थवा सप्तति मतिश चैव परॊक्ता या च सवयं भुवा थेशजातिकुलानां च धर्माः समनुवर्णिताः 72 धर्मश चार्दश च कामश च मॊक्षश चात्रानुवर्णितः उपायश चार्दलिप्सा च विविधा भूरिथक्षिणाः 73 मूलकर्म करिया चात्र मायायॊगश च वर्णितः थूषणं सरॊतसाम अत्र वर्णितं च सदिराम्भसाम 74 यैर यैर उपायैर लॊकश च न चलेथ आर्य वर्त्मनः तत सर्वं राजशार्थूल नीतिशास्त्रे ऽनुवर्णितम 75 एतत कृत्वा शुभं शास्त्रं ततः स भगवान परभुः थेवान उवाच संहृष्टः सर्वाञ शक्रपुरॊगमान 76 उपकाराय लॊकस्य तरिवर्गस्दापनाय च नव नीतं सरस्वत्या बुथ्धिर एषा परभाविता 77 थण्डेन सहिता हय एषा लॊकरक्षण कारिका निग्रहानुग्रह रता लॊकान अनु चरिष्यति 78 थण्डेन नीयते चेयं थण्डं नयति चाप्य उत थण्डनीतिर इति परॊक्ता तरीँल लॊकान अनुवर्तते 79 षाड्गुण्य गुणसारैषा सदास्यत्य अग्रे महात्मसु महत्त्वात तस्य थण्डस्य नीतिर विस्पष्ट लक्षणा 80 नयचारश च विपुलॊ येन सर्वम इथं ततम आगमश च पुराणानां महर्षीणां च संभवः 81 तीर्दवंशश च वंशश च नक्षत्राणां युधिष्ठिर सकलं चातुराश्रम्यं चातुर्हॊत्रं तदैव च 82 चातुर्वर्ण्यं तदैवात्र चातुर्वेथ्यं च वर्णितम इतिहासॊपवेथाश च नयायः कृत्स्नश च वर्णितः 83 तपॊ जञानम अहिंसा च सत्यासत्ये नयः परः वृथ्धॊपसेवा थानं च शौचम उत्दानम एव च 84 सर्वभूतानुकम्पा च सर्वम अत्रॊपवर्णितम भुवि वाचॊ गतं यच च तच च सर्वं समर्पितम 85 तस्मिन पैतामहे शास्त्रे पाण्डवैतथ असंशयम धर्मार्दकाममॊक्षश च सकला हय अत्र शब्थिताः 86 ततस तां भगवान नीतिं पूर्वं जग्राह शंकरः बहुरूपॊ विशालाक्षः शिवः सदाणुर उमापतिः 87 युगानाम आयुषॊ हरासं विज्ञाय भगवाञ शिवः संचिक्षेप ततः शास्त्रं महार्दं बरह्मणा कृतम 88 वैशालाक्षम इति परॊक्तं तथ इन्थ्रः परत्यपथ्यत थश धयाय सहस्राणि सुब्रह्मण्यॊ महातपाः 89 भगवान अपि तच छास्त्रं संचिक्षेप पुरंथरः सहस्रैः पञ्चभिस तात यथ उक्तं बाहुथन्तकम 90 अध्यायानां सहस्रैस तु तरिभिर एव बृहस्पतिः संचिक्षेपेश्वरॊ बुथ्ध्या बार्हस्पत्यं तथ उच्यते 91 अध्यायानां सहस्रेण काव्यः संक्षेपम अब्रवीत तच छास्त्रम अमितप्रज्ञॊ यॊगाचार्यॊ महातपाः 92 एवं लॊकानुरॊधेन शास्त्रम एतन महर्षिभिः संक्षिप्तम आयुर विज्ञाय मर्त्यानां हरासि पाण्डव 93 अद थेवाः समागम्य विष्णुम ऊचुः परजापतिम एकॊ यॊ ऽरहति मर्त्येभ्यः शरैष्ठ्यं तं वै समाथिश 94 ततः संचिन्त्य भगवान थेवॊ नारायणः परभुः तैजसं वै विरजसं सॊ ऽसृजन मानसं सुतम 95 विराजास तु महाभाग विभुत्वं भुवि नैच्छत नयासायैवाभवथ बुथ्धिः परणीता तस्य पाण्डव 96 कीर्तिमांस तस्य पुत्रॊ ऽभूत सॊ ऽपि पञ्चातिगॊ ऽभवत कर्थमस तस्य च सुतः सॊ ऽपय अतप्यन महत तपः 97 परजापतेः कर्थमस्य अनङ्गॊ नाम वै सुतः परजानां रक्षिता साधुर थण्डनीति विशारथः 98 अनङ्ग पुत्रॊ ऽति बलॊ नीतिमान अधिगम्य वै अभिपेथे मही राज्यम अदेन्थ्रिय वशॊ ऽभवत 99 मृत्यॊस तु थुहिता राजन सुनीदा नाम मानसी परख्याता तरिषु लॊकेषु या सा वेनम अजीजनत 100 तं परजासु विधर्माणं रागथ्वेषवशानुगम मन्त्रपूतैः कुशैर जघ्नुर ऋषयॊ बरह्मवाथिनः 101 ममन्दुर थक्षिणं चॊरुम ऋषयस तस्य मन्त्रतः ततॊ ऽसय विकृतॊ जज्ञे हरस्वाङ्गः पुरुषॊ भुवि 102 थग्धस्दाणुप्रतीकाशॊ रक्ताक्षः कृष्ण मूर्ध जः निषीथेत्य एवम ऊचुस तम ऋषयॊ बरह्मवाथिनः 103 तस्मान निषाथाः संभूताः करूराः शैलवनाश्रयाः ये चान्ये विन्ध्यनिलया मलेच्छाः शतसहस्रशः 104 भूयॊ ऽसय थक्षिणं पाणिं ममन्दुस ते महर्षयः ततः पुरुष उत्पन्नॊ रूपेणेन्थ्र इवापरः 105 कवची बथ्धनिस्त्रिंशः स शरः स शरासनः वेथवेथाङ्गविच चैव धनुर्वेथे च पारगः 106 तं थण्डनीतिः सकला शरिता राजन नरॊत्तमम ततः स पराञ्जलिर वैन्यॊ महर्षींस तान उवाच ह 107 सुसूक्ष्मा मे समुत्पन्ना बुथ्धिर धर्मार्दथर्शिनी अनया किं मया कार्यं तन मे तत्त्वेन शंसत 108 यन मां भवन्तॊ वक्ष्यन्ति कार्यम अर्दसमन्वितम तथ अहं वै करिष्यामि नात्र कार्या विचारणा 109 तम ऊचुर अद थेवास ते ते चैव परमर्षयः नियतॊ यत्र धर्मॊ वै तम अशङ्कः समाचर 110 परियाप्रिये परित्यज्य समः सर्वेषु जन्तुषु कामक्रॊधौ च लॊभं च मानं चॊत्सृज्य थूरतः 111 यश च धर्मात परविचलेल लॊके कश चन मानवः निग्राह्यस ते स बाहुभ्यां शश्वथ धर्मम अवेक्षतः 112 परतिज्ञां चाधिरॊहस्व मनसा कर्मणा गिरा पालयिष्याम्य अहं भौमं बरह्म इत्य एव चासकृत 113 यश चात्र धर्मनीत्य उक्तॊ थण्डनीति वयपाश्रयः तम अशङ्कः करिष्यामि सववशॊ न कथा चन 114 अथण्ड्या मे थविजाश चेति परतिजानीष्व चाभिभॊ लॊकं च संकरात कृत्स्नात तरातास्मीति परंतप 115 वैन्यस ततस तान उवाच थेवान ऋषिपुरॊगमान बराह्मणा मे सहायाश चेथ एवम अस्तु सुरर्षभाः 116 एवम अस्त्व इति वैन्यस तु तैर उक्तॊ बरह्मवाथिभिः पुरॊधाश चाभवत तस्य शुक्रॊ बरह्म मयॊ निधिः 117 मन्त्रिणॊ वालखिल्यास तु सारस्वत्यॊ गणॊ हय अभूत महर्षिर भगवान गर्गस तस्य सांवत्सरॊ ऽभवत 118 आत्मनाष्टम इत्य एव शरुतिर एषा परा नृषु उत्पन्नौ बन्थिनौ चास्य तत्पूर्वौ सूतमागधौ 119 समतां वसुधायाश च स सम्यग उपपाथयत वैषम्यं हि परं भूमेर आसीथ इति ह नः शरुतम 120 स विष्णुना च थेवेन शक्रेण विबुधैः सह ऋषिभिश च परजापाल्ये बरह्मणा चाभिषेचितः 121 तं साक्षात पृदिवी भेजे रत्नान्य आथाय पाण्डव सागरः सरितां भर्ता हिमवांश चाचलॊत्तमः 122 शक्रश च धनम अक्षय्यं पराथात तस्य युधिष्ठिर रुक्मं चापि महामेरुः सवयं कनकपर्वतः 123 यक्षराक्षस भर्ता च भगवान नरवाहनः धर्मे चार्दे च कामे च समर्दं परथथौ धनम 124 हया रदाश च नागाश च कॊटिशः पुरुषास तदा पराथुर्बभूवुर वैन्यस्य चिन्तनाथ एव पाण्डव न जरा न च थुर्भिक्षं नाधनॊ वयाधयस तदा 125 सरीसृपेभ्यः सतेनेभ्यॊ न चान्यॊन्यात कथा चन भयम उत्पथ्यते तत्र तस्य राज्ञॊ ऽभिरक्षणात 126 तेनेयं पृदिवी थुग्धा सस्यानि थश सप्त च यक्षराक्षस नागैश चापीप्षितं यस्य यस्य यत 127 तेन धर्मॊत्तरश चायं कृतॊ लॊकॊ महात्मना रञ्जिताश च परजाः सर्वास तेन राजेति शब्थ्यते 128 बराह्मणानां कषतत्राणात ततः कषत्रिय उच्यते परदिता धनतश चेयं पृदिवी साधुभिः समृता 129 सदापनं चाकरॊथ विष्णुः सवयम एव सतातनः नातिवर्तिष्यते कश चिथ राजंस तवाम इति पार्दिव 130 तपसा भगवान विष्णुर आविवेश च भूमिपम थेव वन नरथेवानां नमते यज जगन नृप 131 थण्डनीत्या च सततं रक्षितं तं नरेश्वर नाधर्षयत ततः कश चिच चारनित्याच च थर्शनात 132 आत्मना करणैश चैव समस्येह महीक्षितः कॊ हेतुर यथ वशे तिष्ठेल लॊकॊ थैवाथ ऋते गुणात 133 विष्णॊर ललाटात कमलं सौवर्णम अभवत तथा शरीः संभूता यतॊ थेवी पत्नी धर्मस्य धीमतः 134 शरियः सकाशाथ अर्दश च जातॊ धर्मेण पाण्डव अद धर्मस तदैवार्दः शरीश च राज्ये परतिष्ठिता 135 सुकृतस्य कषयाच चैव सवर्लॊकाथ एत्य मेथिनीम पार्दिवॊ जायते तात थण्डनीति वशानुगः 136 महत्त्वेन च संयुक्तॊ वैष्णवेन नरॊ भुवि बुथ्ध्या भवति संयुक्तॊ माहात्म्यं चाधिगच्छति 137 सदापनाम अद थेवानां न कश चिथ अतिवर्तते तिष्ठत्य एकस्य च वशे तं चेथ अनुविधीयते 138 शुभं हि कर्म राजेन्थ्र शुभत्वायॊपकल्पते तुल्यस्यैकस्य यस्यायं लॊकॊ वचसि तिष्ठति 139 यॊ हय अस्य मुखम अथ्राक्षीत सॊम्य सॊ ऽसय वशानुगः सुभगं चार्दवन्तं च रूपवन्तं च पश्यति 140 ततॊ जगति राजेन्थ्र सततं शब्थितं बुधैः थेवाश च नरथेवाश च तुल्या इति विशां पते 141 एतत ते सर्वम आख्यातं महत्त्वं परति राजसु कार्त्स्न्येन भरतश्रेष्ठ किम अन्यथ इह वर्तताम |
1
tataḥ kālyaṃ samutthāya kṛtapaurvāhṇika kriyāḥ yayus te nagarākārai rathaiḥ pāṇḍava yādavāḥ 2 prapadya ca kurukṣetraṃ bhīṣmam āsādya cānagham sukhāṃ ca rajanīṃ pṛṣṭvā gāṅgeyaṃ rathināṃ varam 3 vyāsādīn abhivādyarṣīn sarvais taiś cābhinanditāḥ niṣedur abhito bhīṣmaṃ parivārya samantataḥ 4 tato rājā mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ abravīt prāñjalir bhīṣmaṃ pratipūjyābhivādya ca 5 ya eṣa rājā rājeti śabdaś carati bhārata katham eṣa samutpannas tan me brūhi pitā maha 6 tulyapāṇiśirogrīvas tulyabuddhīndriyātmakaḥ tulyaduḥkhasukhātmā ca tulyapṛṣṭha bhujodaraḥ 7 tulyaśukrāsthi majjaś ca tulyamāṃsāsṛg eva ca niḥśvāsocchāva tulyaś ca tulyaprāṇaśarīravān 8 samānajanma maraṇaḥ samaḥ sarvaguṇair nṛṇām viśiṣṭa buddhīñ śūrāṃś ca katham eko 'dhitiṣṭhati 9 katham eko mahīṃ kṛtsnāṃ vīra śūrārya saṃkulām rakṣaty api ca loko 'sya prasādam abhivāñchati 10 ekasya ca prasādena kṛtsno lokaḥ prasīdati vyākulenākulaḥ sarvo bhavatīti viniścayaḥ 11 etad icchāmy ahaṃ sarvaṃ tattvena bharatarṣabha śrotuṃ tan me yathā vat tvaṃ prabrūhi vadatāṃ vara 12 naitat kāraṇam alpaṃ hi bhaviṣyati viṣāṃ pate yad ekasmiñ jagat sarvaṃ deva vad yāti saṃnatim 13 [bhīsma] niyatas tvaṃ naraśreṣṭha śṛṇu sarvam aśeṣataḥ yathā rājyasamutpannam ādau kṛtayuge 'bhavat 14 naiva rājyaṃ na rājāsīn na daṇḍo na ca dāṇḍikaḥ dharmeṇaiva prajāḥ sarvā rakṣanti ca parasparam 15 pālayānās tathānyonyaṃ narā dharmeṇa bhārata khedaṃ paramam ājagmus tatas tān moha āviśat 16 te mohavaśam āpannā mānavā manujarṣabha pratipattivimohāc ca dharmas teṣām anīnaśat 17 naṣṭāyāṃ pratipattau tu mohavaśyā narās tadā lobhasya vaśam āpannāḥ sarve bhāratasattama 18 aprāptasyābhimarśaṃ tu kurvanto manujās tataḥ kāmo nāmāparas tatra samapadyata vai prabho 19 tāṃs tu kāmavaśaṃ prāptān rāgo nāma samaspṛśat raktāś ca nābhyajānanta kāryākāryaṃ yudhiṣṭhira 20 agamyāgamanaṃ caiva vācyāvācyaṃ tathaiva ca bhakṣyābhakṣyaṃ ca rājendra doṣādoṣaṃ ca nātyajan 21 viplute naraloke 'smiṃs tato brahma nanāśa ha nāśāc ca brahmaṇo rājan dharmo nāśam athāgamat 22 naṣṭe brahmaṇi dharme ca devās trāsam athāgaman te trastā naraśārdūla brahmāṇaṃ śaraṇaṃ yayuḥ 23 prapadya bhagavantaṃ te devā lokapitā maham ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve duḥkhaśokabhayārditāḥ 24 bhagavan naralokasthaṃ naṣṭaṃ brahma sanātanam lobhamohādibhir bhāvais tato no bhayam āviśat 25 brahmaṇaś ca praṇāśena dharmo 'py anaśad īśvara tataḥ sma samatāṃ yātā martyais tribhuvaneśvara 26 adho hi varṣam asmākaṃ martyās tūrdhva pravarṣiṇaḥ kriyā vyuparamāt teṣāṃ tato 'gacchāma saṃśayam 27 atra niḥśreyasaṃ yan nas tad dhyāyasva pitā maha tvat prabhāvasamuttho 'sau prabhāvo no vinaśyati 28 tān uvāca surān sarvān svayaṃ bhūr bhagavāṃs tataḥ śreyo 'haṃ cintayiṣyāmi vyetu vo bhīḥ surarṣabhāḥ 29 tato 'dhyāyasahasrāṇāṃ śataṃ cakre svabuddhijam yatra dharmas tathaivārthaḥ kāmaś caivānuvarṇitaḥ 30 trivarga iti vikhyāto gaṇa eṣa svayaṃ bhuvā caturtho mokṣa ity eva pṛthag arthaḥ pṛthag gaṇaḥ 31 mokṣasyāpi trivargo 'nyaḥ proktaḥ sattvaṃ rajastamaḥ sthānaṃ vṛddhiḥ kṣayaś caiva trivargaś caiva daṇḍajaḥ 32 ātmā deśaś ca kālaś cāpy upāyāḥ kṛtyam eva ca sahāyāḥ kāraṇaṃ caiva ṣaḍ vargo nītijaḥ smṛtaḥ 33 trayī cānvīkṣikī caiva vārtā ca bharatarṣabha daṇḍanītiś ca vipulā vidyās tatra nidarśitāḥ 34 amātyarakṣā praṇidhī rājaputrasya rakṣaṇam cāraś ca vividhopāyaḥ praṇidhiś ca pṛthagvidhaḥ 35 sāma copapradānaṃ ca bhedo daṇḍaś ca pāṇḍava upekṣā pañcamī cātra kārtsnyena samudāhṛtā 36 mantraś ca varṇitaḥ kṛtsnas tathā bhedārtha eva ca vibhraṃśaś caiva mantrasya siddhyasiddhyoś ca yat phalam 37 saṃdhiś ca vividhābhikhyo hīno madhyas tathottamaḥ bhayasatkāra vittākhyaḥ kārtsnyena parivarṇitaḥ 38 yātrā kālāś ca catvāras trivargasya ca vistaraḥ vijayo dharmayuktaś ca tathārtha vijayaś ca ha 39 āsuraś caiva vijayas tathā kārtsnyena varṇitaḥ lakṣaṇaṃ pañcavargasya trividhaṃ cātra varṇitam 40 prakāśaś cāprakāśaś ca daṇḍo 'tha pariśabditaḥ prakāśo 'ṣṭa vidhas tatra guhyas tu bahuvistaraḥ 41 rathā nāgā hayāś caiva pādātāś caiva pāṇḍava viṣṭir nāvaś carāś caiva deśikāḥ pathi cāṣṭakam 42 aṅgāny etāni kauravya prakāśāni balasya tu jaṅgamājaṅgamāś coktāś cūrṇayogā viṣādayaḥ 43 sparśe cābhyavahārye cāpy upāṃśur vividhaḥ smṛtaḥ arimitram udāsīna ity ete 'py anuvarṇitāḥ 44 kṛtsnā mārgaguṇāś caiva tathā bhūmiguṇāś ca ha ātmarakṣaṇam āśvāsaḥ spaśānāṃ cānvavekṣaṇam 45 kalpanā vividhāś cāpi nṛnāgarathavājinām vyūhāś ca vividhābhikhyā vicitraṃ yuddhakauśalam 46 utpātāś ca nipātāś ca suyuddhaṃ supalāyanam śastrāṇāṃ pāyana jñānaṃ tathaiva bharatarṣabha 47 balavyasanam uktaṃ ca tathaiva balaharṣaṇam pīḍanāskanda kālaś ca bhayakālaś ca pāṇḍava 48 tathā khāta vidhānaṃ ca yogasaṃcāra eva ca caurāṭavy abalaiś cograiḥ pararāṣṭrasya pīḍanam 49 agnidair garadaiś caiva pratirūpaka cārakaiḥ śreṇi mukhyopajāpena vīrudhaś chedanena ca 50 dūṣaṇena ca nāgānām āśaṅkā jananena ca ārodhanena bhaktasya pathaś copārjanena ca 51 saptāṅgasya ca rājyasya hrāsa vṛddhisamañjasam dūta sāmarthya yogaś ca rāṣṭrasya ca vivardhanam 52 arimadhya stha mitrāṇāṃ samyak coktaṃ prapañcanam avamardaḥ pratīghātas tathaiva ca balīyasām 53 vyavahāraḥ susūkṣmaś ca tathā kaṇṭaka śodhanam śamo vyāyāmayogaś ca yogo dravyasya saṃcayaḥ 54 abhṛtānāṃ ca bharaṇaṃ bhṛtānāṃ cānvavekṣaṇam arthakāle pradānaṃ ca vyasaneṣv aprasaṅgitā 55 tathā rājaguṇāś caiva senāpatiguṇāś ca ye kāraṇasya ca kartuś ca guṇadoṣās tathaiva ca 56 duṣṭeṅgitaṃ ca vividhaṃ vṛttiś caivānujīvinām śaṅkitatvaṃ ca sarvasya pramādasya ca varjanam 57 alabdhalipsā labdhasya tathaiva ca vivardhanam pradānaṃ ca vivṛddhasya pātrebhyo vidhivat tathā 58 visargo 'rthasya dharmārtham arthārthaṃ kāmahetunā caturtho vyasanāghāte tathaivātrānuvarṇitaḥ 59 krodhajāni tathogrāṇi kāmajāni tathaiva ca daśoktāni kuruśreṣṭha vyasanāny atra caiva ha 60 mṛgayākṣās tathā pānaṃ striyaś ca bharatarṣabha kāmajāny āhur ācāryāḥ proktānīha svayaṃ bhuvā 61 vāk pāruṣyaṃ tathogratvaṃ daṇḍapāruṣyam eva ca ātmano nigrahas tyāgo 'thārtha dūṣaṇam eva ca 62 yantrāṇi vividhāny eva kriyās teṣāṃ ca varṇitāḥ avamardaḥ pratīghātaḥ ketanānāṃ ca bhañjanam 63 caityadrumāṇām āmardo rodhaḥ karmānta nāśanam apaskaro 'tha gamanaṃ tathopāsyā ca varṇitā 64 paṇavānakaśaṅkhānāṃ bherīṇāṃ ca yudhāṃ vara upārjanaṃ ca dravyāṇāṃ paramarma ca tāni ṣaṭ 65 labdhasya ca praśamanaṃ satāṃ caiva hi pūjanam vidvadbhir ekībhāvaś ca prātar homavidhijñatā 66 maṅgalālambhanaṃ caiva śarīrasya pratikriyā āhārayojanaṃ caiva nityam āstikyam eva ca 67 ekena ca yathottheyaṃ satyatvaṃ madhurā giraḥ utsavānāṃ samājānāṃ kriyāḥ ketana jās tathā 68 pratyakṣā ca parokṣā ca sarvādhikaraṇeṣu ca vṛttir bharataśārdūla nityaṃ caivānvavekṣaṇam 69 adaṇḍyatvaṃ ca viprāṇāṃ yuktyā daṇḍanipātanam anujīvi svajātibhyo guṇeṣu parirakṣaṇam 70 rakṣaṇaṃ caiva paurāṇāṃ svarāṣṭrasya vivardhanam maṇḍalasthā ca yā cintā rājan dvādaśa rājikā 71 dvā saptati matiś caiva proktā yā ca svayaṃ bhuvā deśajātikulānāṃ ca dharmāḥ samanuvarṇitāḥ 72 dharmaś cārthaś ca kāmaś ca mokṣaś cātrānuvarṇitaḥ upāyaś cārthalipsā ca vividhā bhūridakṣiṇāḥ 73 mūlakarma kriyā cātra māyāyogaś ca varṇitaḥ dūṣaṇaṃ srotasām atra varṇitaṃ ca sthirāmbhasām 74 yair yair upāyair lokaś ca na caled ārya vartmanaḥ tat sarvaṃ rājaśārdūla nītiśāstre 'nuvarṇitam 75 etat kṛtvā śubhaṃ śāstraṃ tataḥ sa bhagavān prabhuḥ devān uvāca saṃhṛṣṭaḥ sarvāñ śakrapurogamān 76 upakārāya lokasya trivargasthāpanāya ca nava nītaṃ sarasvatyā buddhir eṣā prabhāvitā 77 daṇḍena sahitā hy eṣā lokarakṣaṇa kārikā nigrahānugraha ratā lokān anu cariṣyati 78 daṇḍena nīyate ceyaṃ daṇḍaṃ nayati cāpy uta daṇḍanītir iti proktā trīṁl lokān anuvartate 79 ṣāḍguṇya guṇasāraiṣā sthāsyaty agre mahātmasu mahattvāt tasya daṇḍasya nītir vispaṣṭa lakṣaṇā 80 nayacāraś ca vipulo yena sarvam idaṃ tatam āgamaś ca purāṇānāṃ maharṣīṇāṃ ca saṃbhavaḥ 81 tīrthavaṃśaś ca vaṃśaś ca nakṣatrāṇāṃ yudhiṣṭhira sakalaṃ cāturāśramyaṃ cāturhotraṃ tathaiva ca 82 cāturvarṇyaṃ tathaivātra cāturvedyaṃ ca varṇitam itihāsopavedāś ca nyāyaḥ kṛtsnaś ca varṇitaḥ 83 tapo jñānam ahiṃsā ca satyāsatye nayaḥ paraḥ vṛddhopasevā dānaṃ ca śaucam utthānam eva ca 84 sarvabhūtānukampā ca sarvam atropavarṇitam bhuvi vāco gataṃ yac ca tac ca sarvaṃ samarpitam 85 tasmin paitāmahe śāstre pāṇḍavaitad asaṃśayam dharmārthakāmamokṣaś ca sakalā hy atra śabditāḥ 86 tatas tāṃ bhagavān nītiṃ pūrvaṃ jagrāha śaṃkaraḥ bahurūpo viśālākṣaḥ śivaḥ sthāṇur umāpatiḥ 87 yugānām āyuṣo hrāsaṃ vijñāya bhagavāñ śivaḥ saṃcikṣepa tataḥ śāstraṃ mahārthaṃ brahmaṇā kṛtam 88 vaiśālākṣam iti proktaṃ tad indraḥ pratyapadyata daśa dhyāya sahasrāṇi subrahmaṇyo mahātapāḥ 89 bhagavān api tac chāstraṃ saṃcikṣepa puraṃdaraḥ sahasraiḥ pañcabhis tāta yad uktaṃ bāhudantakam 90 adhyāyānāṃ sahasrais tu tribhir eva bṛhaspatiḥ saṃcikṣepeśvaro buddhyā bārhaspatyaṃ tad ucyate 91 adhyāyānāṃ sahasreṇa kāvyaḥ saṃkṣepam abravīt tac chāstram amitaprajño yogācāryo mahātapāḥ 92 evaṃ lokānurodhena śāstram etan maharṣibhiḥ saṃkṣiptam āyur vijñāya martyānāṃ hrāsi pāṇḍava 93 atha devāḥ samāgamya viṣṇum ūcuḥ prajāpatim eko yo 'rhati martyebhyaḥ śraiṣṭhyaṃ taṃ vai samādiśa 94 tataḥ saṃcintya bhagavān devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ taijasaṃ vai virajasaṃ so 'sṛjan mānasaṃ sutam 95 virājās tu mahābhāga vibhutvaṃ bhuvi naicchata nyāsāyaivābhavad buddhiḥ praṇītā tasya pāṇḍava 96 kīrtimāṃs tasya putro 'bhūt so 'pi pañcātigo 'bhavat kardamas tasya ca sutaḥ so 'py atapyan mahat tapaḥ 97 prajāpateḥ kardamasya anaṅgo nāma vai sutaḥ prajānāṃ rakṣitā sādhur daṇḍanīti viśāradaḥ 98 anaṅga putro 'ti balo nītimān adhigamya vai abhipede mahī rājyam athendriya vaśo 'bhavat 99 mṛtyos tu duhitā rājan sunīthā nāma mānasī prakhyātā triṣu lokeṣu yā sā venam ajījanat 100 taṃ prajāsu vidharmāṇaṃ rāgadveṣavaśānugam mantrapūtaiḥ kuśair jaghnur ṛṣayo brahmavādinaḥ 101 mamanthur dakṣiṇaṃ corum ṛṣayas tasya mantrataḥ tato 'sya vikṛto jajñe hrasvāṅgaḥ puruṣo bhuvi 102 dagdhasthāṇupratīkāśo raktākṣaḥ kṛṣṇa mūrdha jaḥ niṣīdety evam ūcus tam ṛṣayo brahmavādinaḥ 103 tasmān niṣādāḥ saṃbhūtāḥ krūrāḥ śailavanāśrayāḥ ye cānye vindhyanilayā mlecchāḥ śatasahasraśaḥ 104 bhūyo 'sya dakṣiṇaṃ pāṇiṃ mamanthus te maharṣayaḥ tataḥ puruṣa utpanno rūpeṇendra ivāparaḥ 105 kavacī baddhanistriṃśaḥ sa śaraḥ sa śarāsanaḥ vedavedāṅgavic caiva dhanurvede ca pāragaḥ 106 taṃ daṇḍanītiḥ sakalā śritā rājan narottamam tataḥ sa prāñjalir vainyo maharṣīṃs tān uvāca ha 107 susūkṣmā me samutpannā buddhir dharmārthadarśinī anayā kiṃ mayā kāryaṃ tan me tattvena śaṃsata 108 yan māṃ bhavanto vakṣyanti kāryam arthasamanvitam tad ahaṃ vai kariṣyāmi nātra kāryā vicāraṇā 109 tam ūcur atha devās te te caiva paramarṣayaḥ niyato yatra dharmo vai tam aśaṅkaḥ samācara 110 priyāpriye parityajya samaḥ sarveṣu jantuṣu kāmakrodhau ca lobhaṃ ca mānaṃ cotsṛjya dūrataḥ 111 yaś ca dharmāt pravicalel loke kaś cana mānavaḥ nigrāhyas te sa bāhubhyāṃ śaśvad dharmam avekṣataḥ 112 pratijñāṃ cādhirohasva manasā karmaṇā girā pālayiṣyāmy ahaṃ bhaumaṃ brahma ity eva cāsakṛt 113 yaś cātra dharmanīty ukto daṇḍanīti vyapāśrayaḥ tam aśaṅkaḥ kariṣyāmi svavaśo na kadā cana 114 adaṇḍyā me dvijāś ceti pratijānīṣva cābhibho lokaṃ ca saṃkarāt kṛtsnāt trātāsmīti paraṃtapa 115 vainyas tatas tān uvāca devān ṛṣipurogamān brāhmaṇā me sahāyāś ced evam astu surarṣabhāḥ 116 evam astv iti vainyas tu tair ukto brahmavādibhiḥ purodhāś cābhavat tasya śukro brahma mayo nidhiḥ 117 mantriṇo vālakhilyās tu sārasvatyo gaṇo hy abhūt maharṣir bhagavān gargas tasya sāṃvatsaro 'bhavat 118 ātmanāṣṭama ity eva śrutir eṣā parā nṛṣu utpannau bandinau cāsya tatpūrvau sūtamāgadhau 119 samatāṃ vasudhāyāś ca sa samyag upapādayat vaiṣamyaṃ hi paraṃ bhūmer āsīd iti ha naḥ śrutam 120 sa viṣṇunā ca devena śakreṇa vibudhaiḥ saha ṛṣibhiś ca prajāpālye brahmaṇā cābhiṣecitaḥ 121 taṃ sākṣāt pṛthivī bheje ratnāny ādāya pāṇḍava sāgaraḥ saritāṃ bhartā himavāṃś cācalottamaḥ 122 śakraś ca dhanam akṣayyaṃ prādāt tasya yudhiṣṭhira rukmaṃ cāpi mahāmeruḥ svayaṃ kanakaparvataḥ 123 yakṣarākṣasa bhartā ca bhagavān naravāhanaḥ dharme cārthe ca kāme ca samarthaṃ pradadau dhanam 124 hayā rathāś ca nāgāś ca koṭiśaḥ puruṣās tathā prādurbabhūvur vainyasya cintanād eva pāṇḍava na jarā na ca durbhikṣaṃ nādhano vyādhayas tathā 125 sarīsṛpebhyaḥ stenebhyo na cānyonyāt kadā cana bhayam utpadyate tatra tasya rājño 'bhirakṣaṇāt 126 teneyaṃ pṛthivī dugdhā sasyāni daśa sapta ca yakṣarākṣasa nāgaiś cāpīpṣitaṃ yasya yasya yat 127 tena dharmottaraś cāyaṃ kṛto loko mahātmanā rañjitāś ca prajāḥ sarvās tena rājeti śabdyate 128 brāhmaṇānāṃ kṣatatrāṇāt tataḥ kṣatriya ucyate prathitā dhanataś ceyaṃ pṛthivī sādhubhiḥ smṛtā 129 sthāpanaṃ cākarod viṣṇuḥ svayam eva satātanaḥ nātivartiṣyate kaś cid rājaṃs tvām iti pārthiva 130 tapasā bhagavān viṣṇur āviveśa ca bhūmipam deva van naradevānāṃ namate yaj jagan nṛpa 131 daṇḍanītyā ca satataṃ rakṣitaṃ taṃ nareśvara nādharṣayat tataḥ kaś cic cāranityāc ca darśanāt 132 ātmanā karaṇaiś caiva samasyeha mahīkṣitaḥ ko hetur yad vaśe tiṣṭhel loko daivād ṛte guṇāt 133 viṣṇor lalāṭāt kamalaṃ sauvarṇam abhavat tadā śrīḥ saṃbhūtā yato devī patnī dharmasya dhīmataḥ 134 śriyaḥ sakāśād arthaś ca jāto dharmeṇa pāṇḍava atha dharmas tathaivārthaḥ śrīś ca rājye pratiṣṭhitā 135 sukṛtasya kṣayāc caiva svarlokād etya medinīm pārthivo jāyate tāta daṇḍanīti vaśānugaḥ 136 mahattvena ca saṃyukto vaiṣṇavena naro bhuvi buddhyā bhavati saṃyukto māhātmyaṃ cādhigacchati 137 sthāpanām atha devānāṃ na kaś cid ativartate tiṣṭhaty ekasya ca vaśe taṃ ced anuvidhīyate 138 śubhaṃ hi karma rājendra śubhatvāyopakalpate tulyasyaikasya yasyāyaṃ loko vacasi tiṣṭhati 139 yo hy asya mukham adrākṣīt somya so 'sya vaśānugaḥ subhagaṃ cārthavantaṃ ca rūpavantaṃ ca paśyati 140 tato jagati rājendra satataṃ śabditaṃ budhaiḥ devāś ca naradevāś ca tulyā iti viśāṃ pate 141 etat te sarvam ākhyātaṃ mahattvaṃ prati rājasu kārtsnyena bharataśreṣṭha kim anyad iha vartatām |