1
[वै] ततः स पाण्डवॊ भूयॊ मार्कण्डेयम उवाच ह कदयस्वेह चरितं मनॊर वैवस्वतस्य मे 2 [मार्क] विवस्तवः सुतॊ राजन परमर्षिः परतापवान बभूव नरशार्थूल परजापतिसमथ्युतिः 3 ओजसा तेजसा लक्ष्म्या तपसा च विशेषतः अतिचक्राम पितरं मनुः सवं च पितामहम 4 ऊर्ध्वबाहुर विशालायां बथर्यां स नराधिपः एकपाथस्दितस तीव्रं चचार सुमहत तपः 5 अवाक्शिरास तदा चापि नेत्रैर अनिमिषैर थृढम सॊ ऽतप्यत तपॊ घॊरं वर्षाणाम अयुतं तथा 6 तं कथा चित तपस्यन्तम आर्थ्र चीरजटा धरम वीरिणी तीरम आगम्य मत्स्यॊ वचनम अब्रवीत 7 भगवन कषुथ्रमत्स्यॊ ऽसमि बलवथ्भ्यॊ भयं मम मत्स्येभ्यॊ हि ततॊ मां तवं तरातुम अर्हसि सुव्रत 8 थुर्बलं बलवन्तॊ हि मत्स्यं मत्स्या विशेषतः भक्षयन्ति यदा वृत्तिर विहिता नः सनातनी 9 तस्माथ भयौघान महतॊ मज्जन्तं मां विशेषतः तरातुम अर्हसि कर्तास्मि कृते परतिकृतं तव 10 स मत्स्यवचनं शरुत्वा कृपयाभिपरिप्लुतः मनुर वैवस्वतॊ ऽगृह्णात तं मत्स्यं पाणिना सवयम 11 उथकान्तम उपानीय मत्स्यं वैवस्वतॊ मनुः अलिञ्जरे पराक्षिपत स चन्थ्रांशुसथृशप्रभम 12 स तत्र ववृधे राजन मत्स्यः परमसत्कृतः पुत्रवच चाकरॊत तस्मिन मनुर भावं विशेषतः 13 अद कालेन महता स मत्स्यः सुमहान अभूत अलिञ्जरे जले चैव नासौ समभवत किल 14 अद मत्स्यॊ मनुं थृष्ट्वा पुनर एवाभ्यभाषत भगवन साधु मे ऽथयान्यत सदानं संप्रतिपाथय 15 उथ्धृत्यालिञ्जरात तस्मात ततः स भगवान मुनिः तं मत्स्यम अनयथ वापीं महतीं स मनुस तथा 16 तत्र तं पराक्षिपच चापि मनुः परपुरंजय अदावर्धत मत्स्यः स पुनर वर्षगणान बहून 17 थवियॊजनायता वापी विस्तृता चापि यॊजनम तस्यां नासौ समभवन मत्स्यॊ राजीवलॊचन विचेष्टितुं वा कौन्तेय मत्स्यॊ वाप्यां विशां पते 18 मनुं मत्यस ततॊ थृष्ट्वा पुनर एवाभ्यभाषत नयमां भगवन साधॊ समुथ्रमहिषीं परभॊ गङ्गां तत्र निवत्स्यामि यदा वा तात मन्यसे 19 एवं कुतॊ मनुर मत्स्याम अनयथ भगवान वशी नथीं गङ्गां तत्र चैनं सवयं पराक्षिपथ अच्युतः 20 स तत्र ववृधे मत्स्यः किं चित कालम अरिंथम ततः पुनर मनुं थृष्ट्वा मत्स्यॊ वचनम अब्रवीत 21 गङ्गायां हि न शक्नॊमि बृहत्त्वाच चेष्टितुं परभॊ समुथ्रं नयमाम आशु परसीथ भगवन्न इति 22 उथ्धृत्य गङ्गा सलिलात ततॊ मत्स्यं मनुः सवयम समुथ्रम अनयत पार्द तत्र चैनम अवासृजत 23 सुमहान अपि मत्स्यः सन स मनॊर मनसस तथा आसीथ यदेष्ट हार्यश च सपर्शगन्धसुखैश च वै 24 यथा समुथ्रे परक्षिप्तः स मत्स्यॊ मनुना तथा तत एनम इथं वाक्यं समयमान इवाब्रवीत 25 भगवन कृता हि मे रक्षा तवया सर्वा विशेषतः पराप्तकालं तु यत कार्यं तवया तच छरूयतां मम 26 अचिराथ भगवन भौमम इथं सदावरजङ्गमम सर्वम एव महाभाग परलयं वै गमिष्यति 27 संप्रक्षालन कालॊ ऽयं लॊकानां समुपस्दितः तस्मात तवां बॊधयाम्य अथ्य तत ते हितम अनुत्तमम 28 तरसानां सदावराणां च यच चेङ्गं यच च नेङ्गति तस्य सर्वस्य संप्राप्तः कालः परमथारुणः 29 नौश च कारयितव्या ते थृढा युक्तवटाकरा तत्र सप्तर्षिभिः सार्धम आरुहेदा महामुने 30 बीजानि चैव सर्वाणि यदॊक्तनि मया पुरा तस्याम आरॊहयेर नावि सुसंगुप्तानि भागशः 31 नौस्दश च मां परतीक्षेदास तथा मुनिजनप्रिय आगमिष्याम्य अहं शृङ्गी विज्ञेयस तेन तापस 32 एवम एत तवया कार्यम आपृष्टॊ ऽसि वरजाम्य अहम नातिशङ्क्यम इथं चापि वचनं ते ममाभिभॊ 33 एवं करिष्य इति तं स मत्स्यं परत्यभाषत जग्मतुश च यदाकामम अनुज्ञाप्य परस्परम 34 ततॊ मनुर महाराज यदॊक्तं मत्यकेन ह बीजान्य आथाय सर्वाणि सागरं पुप्लुवे तथा नावा तु शुभया वीर महॊर्मिणम अरिंथम 35 चिन्तयाम आस च मनुस तं मत्स्यं पृदिवीपते स च तच चिन्तितं जञात्वा मत्स्यः परपुरंजय शृङ्गी तत्राजगामाशु तथा भरतसत्तम 36 तं थृष्ट्वा मनुजेन्थ्रेन्थ्र मनुर मत्स्यं जलार्णवे शृङ्गिणं तं यदॊक्तेन रूपेणाथ्रिम इवॊच्छ्रितम 37 वटाकरमयं पाशम अद मत्स्यस्य मूधनि मनुर मनुजशार्थूल तस्मिञ शृङ्गे नयवेशयत 38 संयतस तेन पाशेन मत्स्यः परपुरंजय वेगेन महता नावं पराकर्षल लवणाम्भसि 39 स ततार तया नावा समुथ्रं मनुजेश्वर नृत्यमानम इवॊर्मीभिर गर्जमानम इवाम्भसा 40 कषॊभ्यमाणा महावातैः सा नौस तस्मिन महॊथधौ धूर्णते चपलेव सत्री मत्ता परपुरंजय 41 नैव भूमिर न च थिशः परथिशॊ वा चकाशिरे सर्वम आम्भसम एवासीत खं थयौश च नरपुंगव 42 एवं भूते तथा लॊके संकुले भरतर्षभ अथृश्यन्त सप्तर्षयॊ मनुर मत्स्यः सहैव ह 43 एवं बहून वर्षगणांस तां नावं सॊ ऽद मत्स्यकः चकर्षातन्थ्रितॊ राजंस तस्मिन सलिलसंचये 44 ततॊ हिमवतः शृङ्गं यत परं पुरुषर्षभ तत्राकर्षत ततॊ नावं स मत्स्यः कुरुनन्थन 45 ततॊ ऽबरवीत तथा मत्स्यस तान ऋषीन परहसञ शनैः अस्मिन हिमवतः शृङ्गे नावं बध्नीत माचिरम 46 सा बथ्धा तत्र तैस तूर्णम ऋषिभिर भरतर्षभ नौर मत्स्यस्य वचॊ शरुत्वा शृङ्गे हिमवतस तथा 47 तच च नौबन्धनं नाम शृङ्गं हिमवतः परम खयातम अथ्यापि कौन्तेय तथ विथ्धि भरतर्षभ 48 अदाब्रवीथ अनिमिषस तान ऋषीन सहितांस तथा अहं परजापतिर बरह्मा मत्परं नाधिगम्यते मत्स्यरूपेण यूयं च मयास्मान मॊक्षिता भयात 49 मनुना च परजाः सर्वाः सथेवासुरमानवाः सरष्टव्याः सर्वलॊकाश च यच चेङ्गं यच च नेङ्गति 50 तपसा चातितीव्रेण परतिभास्य भविष्यति मत्प्रसाथात परजा सर्गे न च मॊहं गमिष्यति 51 इत्य उक्त्वा वचनं मत्स्यः कषणेनाथर्शनं गतः सरष्टुकामः परजाश चापि मनुर वैवस्वतः सवयम परमूढॊ ऽभूत परजा सर्गे तपस तेपे महत ततः 52 तपसा महता युक्तः सॊ ऽद सरष्टुं परचक्रमे सर्वाः परजा मनुः साक्षाथ यदावथ भरतर्षभ 53 इत्य एतन मात्यकं नाम पुराणं परिकीर्तितम आख्यानम इथम आख्यातं सर्वपापहरं मया 54 य इथं शृणुयान नित्यं मनॊश चरितम आथितः स सुखी सर्वसिथ्धार्दः सवर्गलॊकम इयान नरः |
1
[vai] tataḥ sa pāṇḍavo bhūyo mārkaṇḍeyam uvāca ha kathayasveha caritaṃ manor vaivasvatasya me 2 [mārk] vivastavaḥ suto rājan paramarṣiḥ pratāpavān babhūva naraśārdūla prajāpatisamadyutiḥ 3 ojasā tejasā lakṣmyā tapasā ca viśeṣataḥ aticakrāma pitaraṃ manuḥ svaṃ ca pitāmaham 4 ūrdhvabāhur viśālāyāṃ badaryāṃ sa narādhipaḥ ekapādasthitas tīvraṃ cacāra sumahat tapaḥ 5 avākśirās tathā cāpi netrair animiṣair dṛḍham so 'tapyata tapo ghoraṃ varṣāṇām ayutaṃ tadā 6 taṃ kadā cit tapasyantam ārdra cīrajaṭā dharam vīriṇī tīram āgamya matsyo vacanam abravīt 7 bhagavan kṣudramatsyo 'smi balavadbhyo bhayaṃ mama matsyebhyo hi tato māṃ tvaṃ trātum arhasi suvrata 8 durbalaṃ balavanto hi matsyaṃ matsyā viśeṣataḥ bhakṣayanti yathā vṛttir vihitā naḥ sanātanī 9 tasmād bhayaughān mahato majjantaṃ māṃ viśeṣataḥ trātum arhasi kartāsmi kṛte pratikṛtaṃ tava 10 sa matsyavacanaṃ śrutvā kṛpayābhipariplutaḥ manur vaivasvato 'gṛhṇāt taṃ matsyaṃ pāṇinā svayam 11 udakāntam upānīya matsyaṃ vaivasvato manuḥ aliñjare prākṣipat sa candrāṃśusadṛśaprabham 12 sa tatra vavṛdhe rājan matsyaḥ paramasatkṛtaḥ putravac cākarot tasmin manur bhāvaṃ viśeṣataḥ 13 atha kālena mahatā sa matsyaḥ sumahān abhūt aliñjare jale caiva nāsau samabhavat kila 14 atha matsyo manuṃ dṛṣṭvā punar evābhyabhāṣata bhagavan sādhu me 'dyānyat sthānaṃ saṃpratipādaya 15 uddhṛtyāliñjarāt tasmāt tataḥ sa bhagavān muniḥ taṃ matsyam anayad vāpīṃ mahatīṃ sa manus tadā 16 tatra taṃ prākṣipac cāpi manuḥ parapuraṃjaya athāvardhata matsyaḥ sa punar varṣagaṇān bahūn 17 dviyojanāyatā vāpī vistṛtā cāpi yojanam tasyāṃ nāsau samabhavan matsyo rājīvalocana viceṣṭituṃ vā kaunteya matsyo vāpyāṃ viśāṃ pate 18 manuṃ matyas tato dṛṣṭvā punar evābhyabhāṣata nayamāṃ bhagavan sādho samudramahiṣīṃ prabho gaṅgāṃ tatra nivatsyāmi yathā vā tāta manyase 19 evaṃ kuto manur matsyām anayad bhagavān vaśī nadīṃ gaṅgāṃ tatra cainaṃ svayaṃ prākṣipad acyutaḥ 20 sa tatra vavṛdhe matsyaḥ kiṃ cit kālam ariṃdama tataḥ punar manuṃ dṛṣṭvā matsyo vacanam abravīt 21 gaṅgāyāṃ hi na śaknomi bṛhattvāc ceṣṭituṃ prabho samudraṃ nayamām āśu prasīda bhagavann iti 22 uddhṛtya gaṅgā salilāt tato matsyaṃ manuḥ svayam samudram anayat pārtha tatra cainam avāsṛjat 23 sumahān api matsyaḥ san sa manor manasas tadā āsīd yatheṣṭa hāryaś ca sparśagandhasukhaiś ca vai 24 yadā samudre prakṣiptaḥ sa matsyo manunā tadā tata enam idaṃ vākyaṃ smayamāna ivābravīt 25 bhagavan kṛtā hi me rakṣā tvayā sarvā viśeṣataḥ prāptakālaṃ tu yat kāryaṃ tvayā tac chrūyatāṃ mama 26 acirād bhagavan bhaumam idaṃ sthāvarajaṅgamam sarvam eva mahābhāga pralayaṃ vai gamiṣyati 27 saṃprakṣālana kālo 'yaṃ lokānāṃ samupasthitaḥ tasmāt tvāṃ bodhayāmy adya tat te hitam anuttamam 28 trasānāṃ sthāvarāṇāṃ ca yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati tasya sarvasya saṃprāptaḥ kālaḥ paramadāruṇaḥ 29 nauś ca kārayitavyā te dṛḍhā yuktavaṭākarā tatra saptarṣibhiḥ sārdham āruhethā mahāmune 30 bījāni caiva sarvāṇi yathoktani mayā purā tasyām ārohayer nāvi susaṃguptāni bhāgaśaḥ 31 nausthaś ca māṃ pratīkṣethās tadā munijanapriya āgamiṣyāmy ahaṃ śṛṅgī vijñeyas tena tāpasa 32 evam eta tvayā kāryam āpṛṣṭo 'si vrajāmy aham nātiśaṅkyam idaṃ cāpi vacanaṃ te mamābhibho 33 evaṃ kariṣya iti taṃ sa matsyaṃ pratyabhāṣata jagmatuś ca yathākāmam anujñāpya parasparam 34 tato manur mahārāja yathoktaṃ matyakena ha bījāny ādāya sarvāṇi sāgaraṃ pupluve tadā nāvā tu śubhayā vīra mahormiṇam ariṃdama 35 cintayām āsa ca manus taṃ matsyaṃ pṛthivīpate sa ca tac cintitaṃ jñātvā matsyaḥ parapuraṃjaya śṛṅgī tatrājagāmāśu tadā bharatasattama 36 taṃ dṛṣṭvā manujendrendra manur matsyaṃ jalārṇave śṛṅgiṇaṃ taṃ yathoktena rūpeṇādrim ivocchritam 37 vaṭākaramayaṃ pāśam atha matsyasya mūdhani manur manujaśārdūla tasmiñ śṛṅge nyaveśayat 38 saṃyatas tena pāśena matsyaḥ parapuraṃjaya vegena mahatā nāvaṃ prākarṣal lavaṇāmbhasi 39 sa tatāra tayā nāvā samudraṃ manujeśvara nṛtyamānam ivormībhir garjamānam ivāmbhasā 40 kṣobhyamāṇā mahāvātaiḥ sā naus tasmin mahodadhau dhūrṇate capaleva strī mattā parapuraṃjaya 41 naiva bhūmir na ca diśaḥ pradiśo vā cakāśire sarvam āmbhasam evāsīt khaṃ dyauś ca narapuṃgava 42 evaṃ bhūte tadā loke saṃkule bharatarṣabha adṛśyanta saptarṣayo manur matsyaḥ sahaiva ha 43 evaṃ bahūn varṣagaṇāṃs tāṃ nāvaṃ so 'tha matsyakaḥ cakarṣātandrito rājaṃs tasmin salilasaṃcaye 44 tato himavataḥ śṛṅgaṃ yat paraṃ puruṣarṣabha tatrākarṣat tato nāvaṃ sa matsyaḥ kurunandana 45 tato 'bravīt tadā matsyas tān ṛṣīn prahasañ śanaiḥ asmin himavataḥ śṛṅge nāvaṃ badhnīta māciram 46 sā baddhā tatra tais tūrṇam ṛṣibhir bharatarṣabha naur matsyasya vaco śrutvā śṛṅge himavatas tadā 47 tac ca naubandhanaṃ nāma śṛṅgaṃ himavataḥ param khyātam adyāpi kaunteya tad viddhi bharatarṣabha 48 athābravīd animiṣas tān ṛṣīn sahitāṃs tadā ahaṃ prajāpatir brahmā matparaṃ nādhigamyate matsyarūpeṇa yūyaṃ ca mayāsmān mokṣitā bhayāt 49 manunā ca prajāḥ sarvāḥ sadevāsuramānavāḥ sraṣṭavyāḥ sarvalokāś ca yac ceṅgaṃ yac ca neṅgati 50 tapasā cātitīvreṇa pratibhāsya bhaviṣyati matprasādāt prajā sarge na ca mohaṃ gamiṣyati 51 ity uktvā vacanaṃ matsyaḥ kṣaṇenādarśanaṃ gataḥ sraṣṭukāmaḥ prajāś cāpi manur vaivasvataḥ svayam pramūḍho 'bhūt prajā sarge tapas tepe mahat tataḥ 52 tapasā mahatā yuktaḥ so 'tha sraṣṭuṃ pracakrame sarvāḥ prajā manuḥ sākṣād yathāvad bharatarṣabha 53 ity etan mātyakaṃ nāma purāṇaṃ parikīrtitam ākhyānam idam ākhyātaṃ sarvapāpaharaṃ mayā 54 ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ manoś caritam āditaḥ sa sukhī sarvasiddhārthaḥ svargalokam iyān naraḥ |