Sacred Texts Hinduism Mahabharata Index Book 14 Index Previous Next
|
1
[बर] नैव शक्या गुणा वक्तुं पृदक्त्वेनेह सर्वशः अविच्छिन्नानि थृश्यन्ते रजः सत्त्वं तमस तदा 2 अन्यॊन्यम अनुषज्जन्ते अन्यॊन्यं चानुजीविनः अन्यॊन्यापाश्रयाः सर्वे तदान्यॊन्यानुवर्तिनः 3 यावत सत्त्वं तमस तावथ वर्तते नात्र संशयः यावत तमश च सत्त्वं च रजस तावथ इहॊच्यते 4 संहत्य कुर्वते यात्रां सहिताः संघचारिणः संघातवृत्तयॊ हय एते वर्तन्ते हेत्वहेतुभिः 5 उथ्रेक वयतिरेकाणां तेषाम अन्यॊन्यवर्तिनाम वर्तते तथ यदा नयूनं वयतिरिक्तं च सर्वशः 6 वयतिरिक्तं तमॊ यत्र तिर्यग भावगतं भवेत अल्पं तत्र रजॊ जञेयं सत्त्वं चाल्पतरं ततः 7 उथ्रिक्तं च रजॊ यत्र मध्यस्रॊतॊ गतं भवेत अल्पं तत्र तमॊ जञेयं सत्त्वं चाल्पतरं ततः 8 उथ्रिक्तं च यथा सत्त्वम ऊर्ध्वस्रॊतॊ गतं भवेत अल्पं तत्र रजॊ जञेयं तमश चाल्पतरं ततः 9 सत्त्वं वैकारिकं यॊनिर इन्थ्रियाणां परकाशिका न हि सत्त्वात परॊ भावः कश चिथ अन्यॊ विधीयते 10 ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्दा मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः जघन्यगुणसंयुक्ता यान्त्य अधस तामसा जनाः 11 तमः शूथ्रे रजः कषत्रे बराह्मणे सत्त्वम उत्तमम इत्य एवं तरिषु वर्णेषु विवर्तन्ते गुणास तरयः 12 थूराथ अपि हि थृश्यन्ते सहिताः संघचारिणः तमः सत्त्वं रजश चैव पृदक्त्वं नानुशुश्रुम 13 थृष्ट्वा चाथित्यम उथ्यन्तं कुचॊराणां भयं भवेत अध्वगाः परितप्येरंस तृष्णार्ता थुःखभागिनः 14 आथित्यः सत्त्वम उथ्थिष्टं कुचॊरास तु यदा तमः परितापॊ ऽधवगानां च राजसॊ गुण उच्यते 15 पराकाश्यं सत्त्वम आथित्ये संतापॊ राजसॊ गुणः उपप्लवस तु विज्ञेयस तामसस तस्य पर्वसु 16 एवं जयॊतिःषु सर्वेषु विवर्तन्ते गुणास तरयः पर्यायेण च वर्तन्ते तत्र तत्र तदा तदा 17 सदावरेषु च भूतेषु तिर्यग भावगतं तमः राजसास तु विवर्तन्ते सनेहभावस तु सात्त्विकः 18 अहस तरिधा तु विज्ञेयं तरिधा रात्रिर विधीयते मासार्धम आस वर्षाणि ऋतवः संधयस तदा 19 तरिधा थानानि थीयन्ते तरिधा यज्ञः परवर्तते तरिधा लॊकास तरिधा वेथास तरिधा विथ्यास तरिधा गतिः 20 भूतं भव्यं भविष्यच च धर्मॊ ऽरदः काम इत्य अपि पराणापानाव उथानश चाप्य एत एव तरयॊ गुणाः 21 यत किं चिथ इह वै लॊके सर्वम एष्व एव तन्त्रिषु तरयॊ गुणाः परवर्तन्ते अव्यक्ता नित्यम एव तु सत्त्वं रजस तमश चैव गुणसर्गः सनातनः 22 तमॊ ऽवयक्तं शिवं नित्यम अजं यॊनिः सनातनः परकृतिर विकारः परलयः परधानं परभवाप्ययौ 23 अनुथ्रिक्तम अनूनं च हय अकम्पम अचलं धरुवम सथ असच चैव तत सर्वम अव्यक्तं तरिगुणं समृतम जञेयानि नामधेयानि नरैर अध्यात्मचिन्तकैः 24 अव्यक्तनामानि गुणांश च तत्त्वतॊ; यॊ वेथ सर्वाणि गतीश च केवलाः विमुक्तथेहः परविभाग तत्त्ववित; स मुच्यते सर गुणैर निरामयः |
1
[br] naiva śakyā guṇā vaktuṃ pṛthaktveneha sarvaśaḥ avicchinnāni dṛśyante rajaḥ sattvaṃ tamas tathā 2 anyonyam anuṣajjante anyonyaṃ cānujīvinaḥ anyonyāpāśrayāḥ sarve tathānyonyānuvartinaḥ 3 yāvat sattvaṃ tamas tāvad vartate nātra saṃśayaḥ yāvat tamaś ca sattvaṃ ca rajas tāvad ihocyate 4 saṃhatya kurvate yātrāṃ sahitāḥ saṃghacāriṇaḥ saṃghātavṛttayo hy ete vartante hetvahetubhiḥ 5 udreka vyatirekāṇāṃ teṣām anyonyavartinām vartate tad yathā nyūnaṃ vyatiriktaṃ ca sarvaśaḥ 6 vyatiriktaṃ tamo yatra tiryag bhāvagataṃ bhavet alpaṃ tatra rajo jñeyaṃ sattvaṃ cālpataraṃ tataḥ 7 udriktaṃ ca rajo yatra madhyasroto gataṃ bhavet alpaṃ tatra tamo jñeyaṃ sattvaṃ cālpataraṃ tataḥ 8 udriktaṃ ca yadā sattvam ūrdhvasroto gataṃ bhavet alpaṃ tatra rajo jñeyaṃ tamaś cālpataraṃ tataḥ 9 sattvaṃ vaikārikaṃ yonir indriyāṇāṃ prakāśikā na hi sattvāt paro bhāvaḥ kaś cid anyo vidhīyate 10 ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ jaghanyaguṇasaṃyuktā yānty adhas tāmasā janāḥ 11 tamaḥ śūdre rajaḥ kṣatre brāhmaṇe sattvam uttamam ity evaṃ triṣu varṇeṣu vivartante guṇās trayaḥ 12 dūrād api hi dṛśyante sahitāḥ saṃghacāriṇaḥ tamaḥ sattvaṃ rajaś caiva pṛthaktvaṃ nānuśuśruma 13 dṛṣṭvā cādityam udyantaṃ kucorāṇāṃ bhayaṃ bhavet adhvagāḥ paritapyeraṃs tṛṣṇārtā duḥkhabhāginaḥ 14 ādityaḥ sattvam uddiṣṭaṃ kucorās tu yathā tamaḥ paritāpo 'dhvagānāṃ ca rājaso guṇa ucyate 15 prākāśyaṃ sattvam āditye saṃtāpo rājaso guṇaḥ upaplavas tu vijñeyas tāmasas tasya parvasu 16 evaṃ jyotiḥṣu sarveṣu vivartante guṇās trayaḥ paryāyeṇa ca vartante tatra tatra tathā tathā 17 sthāvareṣu ca bhūteṣu tiryag bhāvagataṃ tamaḥ rājasās tu vivartante snehabhāvas tu sāttvikaḥ 18 ahas tridhā tu vijñeyaṃ tridhā rātrir vidhīyate māsārdham āsa varṣāṇi ṛtavaḥ saṃdhayas tathā 19 tridhā dānāni dīyante tridhā yajñaḥ pravartate tridhā lokās tridhā vedās tridhā vidyās tridhā gatiḥ 20 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca dharmo 'rthaḥ kāma ity api prāṇāpānāv udānaś cāpy eta eva trayo guṇāḥ 21 yat kiṃ cid iha vai loke sarvam eṣv eva tantriṣu trayo guṇāḥ pravartante avyaktā nityam eva tu sattvaṃ rajas tamaś caiva guṇasargaḥ sanātanaḥ 22 tamo 'vyaktaṃ śivaṃ nityam ajaṃ yoniḥ sanātanaḥ prakṛtir vikāraḥ pralayaḥ pradhānaṃ prabhavāpyayau 23 anudriktam anūnaṃ ca hy akampam acalaṃ dhruvam sad asac caiva tat sarvam avyaktaṃ triguṇaṃ smṛtam jñeyāni nāmadheyāni narair adhyātmacintakaiḥ 24 avyaktanāmāni guṇāṃś ca tattvato; yo veda sarvāṇi gatīś ca kevalāḥ vimuktadehaḥ pravibhāga tattvavit; sa mucyate sara guṇair nirāmayaḥ |