Þorsteins Þáttr Bæjarmagns

1. Uppruni Þorsteins

Í þann tíma, er Hákon jarl Sigurðarson réð fyrir Noregi, bjó sá bóndi í Gaulardal, er Brynjólfr hét. Hann var kallaðr úlfaldi. Hann var lendr maðr ok mikil kempa. Kona hans hét Dagný; hún var dóttir Járnskeggja af Yrjum. Þau áttu einn son, er Þorsteinn hét. Hann var mikill ok sterkr, harðúðigr ok óaflátssamr við hvern, sem eiga var. Engi var jafnstórr í Noregi, ok trautt fengust þær dyrr, at honum væri hægt um at ganga, ok því var hann kallaðr bæjarmagn, því at hann þótti ofmagni bera flestum húsum. Hann var óþýðr, ok fekk faðir hans honum því skip ok menn, ok var Þorsteinn þá ýmist í hernaði eða í kaupferðum, ok tókst honum hvárttveggja vel.

Í þenna tíma tók ríki í Noregi Óláfr konungr Tryggvason, en Hákon jarl var skorinn á háls af þræli sínum, þeim sem Þormóðr karkr hét. Þorsteinn bæjarmagn gerðist hirðmaðr Óláfs konungs. Þótti konungi hann röskr maðr ok helt mikit til hans, en ekki var hann mjök kenndr af hirðmönnum. Þótti þeim hann stríðlyndr ok óvæginn, ok hafði konungr hann mjök til þess at fara sendiferðir þær, sem aðrir töldust undan at fara. En stundum fór hann kaupferðir at afla konungnum gersema.

2. Þorsteinn fór til undirheima

Eitt sinn lá Þorsteinn austr fyrir Bálagarðssíðu, ok gaf honum eigi at sigla. Gekk hann á land einn morgin, ok er sól var í landsuðri, var Þorsteinn kominn í eitt rjóðr. Hóll fagr var í rjóðrinu.

Hann sá einn kollóttan pilt uppi á hólnum, ok mælti: "Móðir mín," segir hann, "fá þú mér út krókstaf minn ok bandvettlinga, því at ek vil á gandreið fara. Er nú hátíð í heiminum neðra."

Þá var snarat út ór hólnum einum krókstaf, sem eldsskara væri. Hann stígr á stafinn ok dregr á sik vettlingana ok keyrir, sem börn eru vön at gera.

Þorsteinn gengr á hólinn ok mælti slikum orðum sem piltrinn, ok var þegar út kastat staf ok vöttum ok mælt þetta: "Hverr tekr nú við?"

"Bjálfi, sonr þinn," sagði Þorsteinn.

Síðan stígr hann á stafinn ok ríðr þar eptir, sem piltrinn fór undan. Þeir kómu at einni móðu ok steyptu sér ofan í hana, ok var því líkast sem þeir væði reyk. Því næst birti þeim fyrir augum, ok kómu þeir at, sem á fell fram af hömrum. Sér Þorsteinn þá byggð mikla ok borg stóra. Þeir stefna til borgarinnar, ok sitr þar fólk yfir borðum. Þeir gengu í höllina, ok var höll skipuð af fólki, ok var þar af engu drukkit utan af silfrkerum. Trapiza stóð á gólfi. Allt sýndist þeim þar gullligt ok ekki drukkit nema vín. Þat þóttist Þorsteinn skilja, at engi maðr sá þá. Félagi hans fór með borðum ok henti allt þat, sem niðr fell. Konungr sat þar í hásæti ok drottning. Menn váru glaðir um höllina.

Þessu næst sér Þorsteinn, at maðr kom í höllina ok kvaddi konung ok kveðst vera sendr til hans utan af Indíalandi ór fjalli því, er Lúkanus heitir, frá jarli þeim, er þar réð fyrir, ok segir konungi, at hann var huldumaðr. Hann færði honum einn gullhring. Eigi þóttist konungr betri hring sét hafa, ok fór hringrinn um höllina til sýnis, ok lofuðu hann allir. Hann var sundr tekinn í fjórum stöðum. Annan grip sá Þorsteinn, er honum þótti mikils um vert. Þat var dúkr sá, er lá á konungs borðinu. Hann var með gullligum röndum ok í festir þeir tólf gimsteinar, sem beztir eru. Gjarna vildi Þorsteinn dúkinn eiga. Kemr honum í hug at treysta á konungs hamingju ok vita, hvárt hann getr ekki nát hringnum. Nú sér Þorsteinn, at konungrinn ætlar at draga hringinn á hönd sér. Þá greip Þorsteinn hringinn af honum, en annarri hendi tók hann dúkinn, ok fór allr matr í saur, en Þorsteinn hljóp á dyrr, en krókstafr hans varð honum eptir í höllinni.

Verðr nú upphlaup mikit, hlaupa menn út síðan ok sjá, hvar Þorsteinn ferr, ok stefna eptir honum. Sér hann nú, at þeir muni geta nát honum.

Hann mælti þá: "Ef þú ert svá góðr, Óláfr konungr, sem ek treysti mikit til þín, þá veittu mér lið."

En svá var Þorsteinn frár, at þeir kómust ekki fyrir hann, fyrr en hann kom at ánni, ok staldraði hann þá við. Þeir slógu hring um hann, en Þorsteinn varðist vel ok drap ótal marga, áðr förunautr hans kom ok færði honum stafinn, ok hurfu þeir þegar í móðuna. Komu þeir aptr á inn sama hól sem fyrr gátum vér, þá sól var í vestri. Kastaði piltrinn þá inn stafnum ok klæðsekk þeim, sem hann hafði fylldan af góðum krásum, ok svá gerði Þorsteinn. Kollsveinn hljóp inn, en Þorsteinn nam staðar við glugginn. Hann sá þar tvær konur, ok vaf önnur guðvef, en önnur ruggaði barni.

Sú mælti: "Hvat dvelr hann Bjálfa, bróður þinn?"

"Ekki hefir hann mér fylgt í dag?" sagði hann.

"Hverr hefir þá farit með krókstafinn?" segir hún.

"Þat var Þorsteinn bæjarmagn," segir Kollsveinn, "hirðmaðr Óláfs konungs. Kom hann okkr í mikinn vanda, því at hann hafði ór undirheimum þau þing, at eigi munu slík í Noregi, ok var við því búit, at vit mundum drepnir, er hann kastaði stafnum í hendr þeim, ok eltu þeir hann til niðrgangs, ok þá færði ek honum stafinn, ok víst er hann hraustr maðr, því at eigi veit ek, hversu marga hann drap." Ok nú laukst aptr haugrinn.

Fór Þorsteinn nú til sinna manna, ok sigldu þaðan til Noregs, ok fann Óláf konung austr í Vík ok færði honum gersemi þessi ok sagði frá ferðum sínum, ok fannst mönnum mikit um. Konungr bauð at gefa Þorsteini lén mikit, en hann kveðst enn vilja fara eina ferð í Austrveg. Var hann nú með konungi um vetrinn.

3. Frá Þorsteini ok dvergi

At vári bjó Þorsteinn skip sitt. Hann hafði snekkju ok fjóra menn ok tuttugu. Ok er hann kom við Jamtaland, lá hann í höfn einn dag, ok gekk hann á land at skemmta sér. Hann kom í eitt rjóðr. Þar var einn mikill steinn. Skammt þaðan sá hann einn dverg furðuliga ljótan, ok grenjaði upp yfir sik. Sýndist Þorsteini kjaptrinn snúinn út at eyranu, en öðrum megin nefit niðr at kjaptinum. Þorsteinn segir, hví hann léti svá heimsliga.

"Þú, góði maðr," sagði hann, "undrast eigi. Sér þú eigi þann mikla örn, er þar flýgr? Hann hefir tekit son minn. Ætla ek þat, at sá ófögnuðr sé sendr af Óðni, en ek spring, ef ek missi barnit."

Þorsteinn skaut eptir erninum, ok kom undir vænginn, ok datt hann dauðr niðr, en Þorsteinn henti dvergsbarnit á lopti ok færði föðurnum, en dvergrinn varð feginn mjök ok mælti: "Þér á ek at launa lífgjöf ok sonr minn, ok kjós þér nú fyrir laun í gulli ok silfri."

"Græð þú fyrst son þinn," sagði Þorsteinn; "er ek eigi vanr at taka mútur á afli mínu."

"Eigi væri mér at óskyldara at launa," segir dvergrinn. "Mun þér ekki þykkja framboðligr serkr minn af sauða ullu, en eigi muntu á sundi mæðast ok eigi sár fá, ef þú hefir hann næst þér."

Þorsteinn fór í serkinn, ok var honum mátuligr, en honum sýndist dvergnum of lítill. Hann tók ok silfrhring ór pungi sínum ok gaf Þorsteini ok bað hann vel geyma ok sagði honum aldri féfátt verða mundu, meðan hann ætti hringinn.

Síðan tók hann einn stein svartan ok gaf Þorsteini, - "ok ef þú felr hann í lófa þér, sér þik engi. Eigi hefi ek fleira, þat þér megi gagn at vera. Hall einn vil ek gefa þér til skemmtunar."

Tók hann þá hallinn ór pungi sínum. Fylgdi honum einn stálbroddr. Hallrinn var þríhyrndr. Hann var hvítr í miðju, en rauðr öðrum megin, en gul rönd utan um.

Dvergrinn mælti: "Ef þú pjakkar broddinum á hallinn, þar sem hann er hvítr, þá kemr haglhríð svá mikil, at engi þorir móti at sjá. En ef þú vilt þíða þann snjó, þá skaltu pjakka þar, sem gulr er hallrinn, ok kemr þá sólskin, svá at allt bræðir. En ef þú pjakkar þar í, sem rautt er, þá kemr þar ór eldr ok eimyrja með gneistaflaug, svá at engi má móti at sjá. Þú mátt ok hæfa þat, sem þú vilt, með broddinum ok hallinum, ok hann kemr sjálfr aptr í hönd þér, þegar þú kallar. Get ek nú ekki launat þér fleira at sinni."

Þorsteinn þakkar honum gjafirnar. Fór hann nú til sinna manna, ok var honum þessi ferð betr farin en ófarin. Þessu næst gefr þeim byr ok sigla í Austrveginn. Koma nú á fyrir þeim myrkr ok hafvillur, ok vita þeir ekki, hvar þeir fara, ok var þat hálfan mánuð, at þessi villa helzt.

4. Þorsteinn kom til Risalands

Þat var eitt kvöld, at þeir urðu varir við land. Köstuðu þeir nú akkerum ok lágu þar um nóttina. Um morguninn var gott veðr ok sólskin fagrt. Váru þeir þá komnir á einn fjörð langan, ok sjá þeir þar hlíðir fagrar ok skóga. Engi maðr var sá innanborðs, at þetta land þekkti. Ekki sáu þeir kvikt, hvárki dýr né fugla. Reistu þeir nú tjald á landi ok bjuggust vel um.

At morgni mælti Þorsteinn til sinna manna: "Ek vil gera yðr kunnigt um ætlan mína. Þér skuluð bíða mín hér sex nætr. Ætla ek mér at kanna land þetta."

Þeim þótti mikit fyrir því ok vilja með honum fara, en Þorsteinn vill þat eigi, "ok ef ek kem eigi aptr, áðr sjau sólir eru af himni," segir hann, "þá skuluð þér sigla heim ok segja svá Óláfi konungi, at mér mun ekki auðit verða aptr at koma."

Gengu þeir þá með honum upp á skóginn. Því næst hvarf hann þeim, ok fóru þeir aptr til skips ok breyttu eptir því, sem Þorsteinn bauð þeim.

Nú er at segja af Þorsteini, at allan þann dag gengr hann um mörkina ok verðr við ekki varr. En at áliðnum degi kemr hann á eina braut breiða. Hann gekk eptir brautinni, þangat til at aptnaði. Gekk hann þá brott af brautinni ok víkr at einni stórri eik ok stígr upp í hana. Var þar nóg rúm í at liggja. Sefr hann þar um nóttina.

En er sólin kom upp, heyrir hann dunur miklar ok manna mál. Sá hann þá, hvar margir menn ríða. Þeir váru tveir ok tuttugu. Þá bar svá skjótt um fram. Undraðist Þorsteinn mjök vöxt þeira. Hafði hann eigi sét jafnstóra menn fyrr. Þorsteinn klæðir sik. Líðr nú morgininn til þess, at sól er komin í landsuðr.

5. Þorsteinn fór með Goðmundi

Nú sér Þorsteinn þrjá menn ríða vel vápnaða ok svá stóra, at enga menn sá hann fyrr jafnstóra. Sá vár mestr, er í miðit reið, í gullskotnum klæðum á bleikum hesti, en hinir tveir riðu á grám hestum í rauðum skarlatsklæðum.

En er þeir kómu þar gegnt, sem Þorsteinn var, mælti sá, sem fyrir þeim var, ok nam staðar: "Hvat er kvikt í eikinni?"

Þorsteinn gekk þá á veginn fyrir þá ok heilsaði þeim, en þeir ráku upp hlátr mikinn, ok mælti inn mikli maðr: "Sjaldsénir eru oss þvílíkir menn, eða hvert er nafn þitt, eða hvaðan ertu?"

Þorsteinn nefndi sik ok kveðst vera kallaðr bæjarmagn, "en kyn mitt er í Noregi. Er ek hirðmaðr Óláfs konungs."

Inn mikli maðr brosti ok mælti: "Mest er logit frá hirðprýði hans, ef hann hefir engan vaskligri. Þykki mér þú heldr mega heita bæjarbarn en bæjarmagn."

"Lát nokkut fylgja nafnfesti," segir Þorsteinn.

Inn mikli maðr tók fingrgull ok gaf Þorsteini. Þat vá þrjá aura. Þorsteinn mælti: "Hvert er þitt nafn, eða hverrar ættar ertu, eða í hvert land er ek kominn?"

"Goðmundr heiti ek. Ræð er þar fyrir, sem á Glæsisvöllum heitir. Þar þjónar til þat land, er Risaland heitir. Ek er konungsson, en mínir sveinar heitir annarr Fullsterkr, en annarr Allsterkr, eða sáttu enga menn ríða hér um í morgin?"

Þorsteinn mælti: "Hér riðu um tveir menn ok tuttugu ok létu eigi lítinn."

"Þeir eru sveinar mínir," segir Goðmundr. "Þat land liggr hér næst, er Jötunheimar heitir. Þar ræðr sá konungr, er Geirröðr heitir. Undir hann erum vér skattgildir. Faðir minn hét Úlfheðinn trausti. Hann var kallaðr Goðmundr sem allir aðrir, þeir á Glæsisvöllum búa. En faðir minn fór í Geirröðargarða at afhenda konungi skatta sína, ok í þeiri ferð fekk hann bana. Hefir konungr gert mér boð, at ek skyldi drekka erfi eptir föður minn ok taka slíkar nafnbætr sem faðir minn hafði, en þó unum vér illa við at þjóna Jötnum."

"Hví riðu yðrir menn undan?" segir Þorsteinn.

"Mikil á skilr land vort," segir Goðmundr. "Sú heitir Hemra. Hún er svá djúp ok ströng, at hana vaða engir hestar nema þeir, sem vér kumpánar eigum. Skulu hinir ríða fyrir uppsprettu árinnar, ok finnumst vér í kveld."

"Þat mundi skemmtan at fara með yðr," segir Þorsteinn, "ok sjá, hvat þar verðr til tíðenda."

"Eigi veit ek, hversu þat hentar," segir Goðmundr, "því at þú munt kristinn."

"Ek mun mik ábyrgjast," segir Þorsteinn.

"Ekki vilda ek þú hlytir vánt af mér," sagði Goðmundr, "en ef Óláfr konungr vill leggja gæfu á með oss, þá mundi ek framt á treysta, at þú færir."

Þorsteinn segist því heita vilja. Goðmundr biðr hann fara á bak með sér, ok svá gerði hann.

Ríða þeir nú til árinnar. Var þar eitt hús, ok tóku þeir þar önnur klæði ok klæddu sik ok sína hesta. Þau klæði váru þeirar náttúru, at ekki festi vatn á þeim, en vatnit var svá kalt, at þegar hljóp drep í, ef nokkut vöknaði. Riðu þeir nú yfir ána. Hestarnir óðu sterkliga. Hestr Goðmundar rasaði, ok varð Þorsteinn vátr á tánni, ok hljóp þegar drep í. En er þeir kómu af ánni, breiddu þeir niðr klæðin til þerris. Þorsteinn hjó af sér tána, ok fannst þeim mikit um hreysti hans. Ríða þeir nú sinn veg.

Bað Þorsteinn þá eigi fela sik, "því at ek kann at gera þann hulinshjálm, at mik sér engi." Goðmundr segir þat góða kunnáttu.

Kómu þeir nú til borgarinnar, ok kómu menn Goðmundar í móti honum. Riðu þeir nú í borgina. Mátti þar nú heyra alls háttar hljóðfæri, en ekki þótti Þorsteini af setning slegit. Geirröðr konungr kom nú í mót þeim ok fagnaði þeim vel, ok var þeim skipat eitt steinhús eða höll at sofa í ok menn til fengnir at leiða hesta þeira á stall. Var Goðmundr leiddr í konungshöll. Konungr sat í hásæti ok jarl sá hjá honum, er Agði hét. Hann réð fyrir því heraði, er Grundir heita. Þat er á millum Risalands ok Jötunheima. Hann hafði atsetu at Gnípalundi. Hann var fjölkunnigr, ok menn hans váru tröllum líkari en mönnum.

Goðmundr settist á skörina fyrir öndvegit gagnvart konungi. Var sá siðr þeira, at konungsson skyldi ekki í hásæti sitja, fyrr en hann hafði tekit nafnbætr eptir föður sinn ok drukkit væri it fyrsta full. Ríss þar nú upp in vænsta veizla, ok drukku menn glaðir ok kátir ok fóru síðan at sofa. En er Goðmundr kom í hús sitt, sýndi Þorsteinn sik. Hlógu þeir at honum. Goðmundr sagði mönnum sínum, hverr hann var, ok bað þá ekki hafa hann at hlátri. Ok sofa þeir af um nóttina.