Bósa saga ok Herrauðs

1. Frá Hringi ok sonum hans

Hringr hefir konungr heitit, er réð fyrir Eystra-Gautlandi. Hann var sonr Gauta konungs, sonar Óðins, er konungr var í Svíþjóð ok kominn var utan af Asíam ok frægastar konungaættir eru frá komnar hér á Norðrlöndum. Þessi konungr, Hringr, var bróðir Gautreks ins milda at faðerni, en móðerni átti hann göfugt. Hringr konungr átti Sylgju, dóttur Sæfara jarls af Smálöndum; hún var fríð kona ok vel skapi farin. Bræðr hennar váru þeir Dagfari ok Náttfari. Þeir váru hirðmenn Haralds konungs hilditannar, er þá réð fyrir Danmörk ok mestum hluta Norðrlanda.

Þau áttu einn son, er Herrauðr hét. Hann var mikill vexti ok fríðr sýnum, sterkr at afli ok vel at íþróttum búinn, svá at fáir menn máttu við hann jafnast. Hann var vinsæll af öllum mönnum, en ekki hafði hann mikit ástríki af feðr sínum, ok olli þat því, at konungr átti annan son frilluborinn, ok unni hann honum meira. Sá er nefndr Sjóðr. Konungr átti hann í æsku sinni, ok var hann nú fulltíða maðr. Konungr fekk honum lén mikit, ok var hann ráðgjafi konungs ok tók saman skatta hans, leiðangr ok landskyldir, ok var hann fyrir öllum inntektum ok útlátum, ok þótti flestum hann frekr í útheimtunum, en fastr í lyktum ok launum, en hollr var hann konungi ok vildi hans jafnan fullastan, ok hófst af því sá málsháttr af hans nafni, at sá er öðrum kallaðr sjóðfelldr, er honum sér mesta hagsmuni ok geymir bezt eptir.

Sjóðr samdi til þess punga þá, er síðan váru kallaðir fésjóðar, at geyma í silfr þat, er tekit var í skuldir konungs. En þat, sem hann tók meira en til stóð, þá gerði hann þar at smápunga, ok kallaði hann þat slæg, ok umvendi hann því til kostnaðar, en landaurum var óbrigt. Ekki var Sjóðr þokkasæll af mönnum, en konungr unni honum mikit ok lét hann einn öllu ráða.

2. Ætt Bósa ok uppfóstr

Maðr er nefndr Þvari ok var kallaðr Bryn-Þvari. Hann bjó skammt frá konungs atsetum. Hann hafði verit víkingr mikill inn fyrri hlut ævi sinnar, ok þá er hann var í víkingu, mætti hann skjaldmey einni, er Brynhildr hét. Hún var dóttir Agnars konungs ór Nóatúnum. Þau börðust, ok bárust sár á Brynhildi, þangat til at hún var óvíg. Tók Þvari hana þá til sín ok mikinn fjárhlut með henni. Hann lét græða hana at heilu, ok var hún síðan hnýtt ok bömluð, ok var hún því kölluð Brynhildr baga. Þvari gerði brúðlaup til hennar, ok sat hún á brúðbekk með hjálm ok brynju, en þó váru ástir þeira góðar. Lagði Þvari þá af hernað ok settist í bú, ok áttu tvá sonu, ok hét Smiðr inn eldri; hann var eigi mikill maðr vexti, manna fríðastr sýnum ok slyngr við allar íþróttir ok svá hagr, at hann lagði á allt gerva hönd. Bósi hét annarr sonr þeira. Hann var mikill vexti ok sterkr at afli, dökklitaðr ok ekki mjök fríðr ok líkr móður sinni at skaplyndi ok sköpun, kátr var hann ok keskimáll ok þráfylginn því, sem hann tók upp, ok eigi mjök fyrirleitinn við hvern sem hann átti. Móðir hans unni honum mikit, ok var hann kenndr við hana ok kallaðr Bögu-Bósi. Hafði hann ok margar tiltekjur til þess bæði í orðum ok verkum, at honum var þetta sannnefni.

Busla hét kerling. Hún hafði verit frilla Þvara karls. Hún fóstraði sonu hans. Hún kunni margt í töfrum. Smiðr var henni miklu eptirlátari, ok nam hann margt at henni. Hún bauð Bósa at kenna honum galdra, en Bósi sagðist eigi vilja, at þat væri skrifat í sögu hans, at hann ynni nokkurn hlut með sleitum, þann sem honum skyldi með karlmennsku telja. Mjök var nær um aldr þeira Herrauðar konungssonar ok karlssona, ok var vingott með þeim, ok var Bósi jafnan í konungsgarði, ok lögðu þeir Herrauðr lag sitt saman. Sjóðr vandaði um þat, at Herrauðr gaf Bósa klæði af sér, því at hans váru jafnan í sundr rifin. Bósi þótti ok harðleikinn, ef hann var at gamni með þeim, en engi þorði um at vanda fyrir Herrauð, því at hann mælti allt eptir Bósa. Nú beiddi Sjóðr, at hirðmenn skyldi lemja hann ór leik.

3. Herrauðr fór í hernað með Bósa

Þat var nú eitthvert sinn, at hirðin hafði soppleik, ok léku menn með kappi miklu, ok gerðu þeir nú leik til Bósa, en hann tók hart í móti, ok gekk hönd ór liði á einum konungsmanni. Annan dag braut hann fót í öðrum. Inn þriðja dag veittust at honum tveir menn, en margir óþægðu honum. Sló hann þá augat ór einum með soppinum, en annan felldi hann, ok brotnaði hann á háls. Hlupu þeir þá til vápna ok vildu drepa Bósa, en Herrauðr stóð hjá honum með þá menn, sem hann gat fengit, ok var búit við sjálft, at þeir mundu berjast, áðr en konungr kom til. En fyrir tillögu Sjóðs gerði konungr Bósa útlægan, en Herrauðr kom honum undan, svá at honum varð eigi nát.

Litlu síðar beiddi Herrauðr föður sinn at fá sér herskip ok röskva menn til fylgdar, því at hann létzt vilja ór landi ok afla sér meiri frægðar, ef þess verðr auðit. Konungr bar þat mál fyrir Sjóð, en hann kveðst ætla, at sneyðast mundi féhirzlurnar, áðr en Herrauðr er svá heiman gerr sem honum líkar. Konungr sagði, at þeir skyldu við þat leita, ok varð svá at vera sem konungr vildi, ok var nú búin ferð Herrauðar með miklum fékostnaði, ok var hann vandr at öllu, ok kom þeim bræðrum lítt saman. Hafði hann fimm skip ór landi, ok váru þau flest öll forn. Vaska menn hafði hann með sér ok mikit fé í gulli ok silfri, ok sigldi hann nú burt af Gautlandi ok suðr til Danmerkr.

Einn dag í miklu veðri þá stóð maðr á bjargi ok beiddi fars. Herrauðr sagðist eigi gera sétr króka til hans, en segir far til reiðu, ef hann náir skipinu. Þessi maðr stökk af bjarginu ok kom niðr á sveifinni fyrir utan stýrit, ok var þat fimmtán álna langt hlaup. Þar þekktu menn Bósa. Herrauðr fagnar honum vel ok segir hann skyldu vera stafnbúa á skipi sínu. Þaðan sigldu þeir til Saxlands ok herjuðu, hvar sem þeir fóru. Þeim varð gott til fjár, ok fóru þeir svá fimm vetr.

4. Bósi drap Sjóð ok féll í ónáð

Nú er þar til at taka heima í Gautlandi, þá er Herrauðr var í burt farinn, skoðaði Sjóðr féhirzlur föður síns. Váru þá tómar kistur allar ok svá töskur, ok varð honum opt it sama á munni: "Man ek þat," sagði hann, "at öðruvís var í þenna sjóð at líta."

Síðan bjóst Sjóðr heiman at taka saman konungs skatta ok landskyldir, ok var hann þá frekr í flestum útheimtum. Hann kemr til Þvara karls ok beiddi þar leiðangrs sem annars staðar. Þvari sagðist frá eldr herferðum ok sagðist leiðangr eigi gera. Sjóðr sagði hann meira leiðangr eiga at gera en aðra menn ok kvað hann því ollat hafa, at Herrauðr fór ór landi, ok beiddi bóta fyrir þá menn, er Bósi hafði meitt. En Þvari sagði, at maðr ætti at ábyrgjast sik sjálfr, ef hann gengr til leiks, ok kvaðst eigi ausa út fé sínu fyrir slíkt, ok sló þá í deilu með þeim. Braut Sjóðr þá upp útibúr Þvara karls ok tók í burt tvær gullkistur ok mikit fé annat í vápnum ok klæðum, ok skildu þeir við svá búit. Fór Sjóðr heim ok hafði mikinn fjárhlut, ok sagði hann konungi frá ferðum sínum. Konungr kvat þat illa, er hann hafði rænt Þvara karl, ok kveðst ætla, at honum mundi þat illa gegna. Sjóðr kveðst eigi sakast um þat.

Nú er at segja frá Herrauði ok Bósa, at þeir búast at sigla heim ór hernaði. Þá höfðu þeir frétt, at Sjóðr hafði rænt Þvara karl. Ætlaði Herrauðr þá at friða fyrir Bósa ok sætta hann við konung. Þeir fengu veðr svá mikil, at skip þeira skildust, ok týndust þau öll, sem Herrauðr hafði heiman haft, en hann komst með tvau skip í Elfarsker, en Bósa rak til Vindlands einskipa.

Þar lá fyrir Sjóðr með tvau skip, nýkominn ór Austrvegi, ok hafði hann keypt konungi dýrgripi. En er Bósi vissi þat, bað hann menn sína vápnast, ok lagði hann til fundar víð Sjóð ok spurði, hverju hann vildi bæta, er hann hafði rænt Þvara karl. Sjóðr kvað hann firna djarfan, er hann þorði slíkt at mæla, þar sem hann var áðr útlagi konungs, ok kvað honum vel yfir at láta, ef hann missti eigi meira. Þá tóku hvárirtveggju til vápna, ok sló í bardaga með þeim, ok lauk svá, at Bósi varð banamaðr Sjóðs. Gaf hann þá grið þeim, sem eptir váru, en tók at sér skipit ok allt þat, er á var.

En er honum gaf byr, siglir hann undir Gautland ok fann þar Herrauð, fóstbróður sinn, ok sagði honum tíðendin, en Herrauðr sagði honum, at þat mundi eigi bæta um vinsældir hans við konung, — "eða hví fórtu á minn fund, svá nærri mér sem þú hefir höggvit?"

"Ek vissa," sagði Bósi, "at mér mundi eigi tjá at forðast þik, ef þú vildir illu til þín slá, en ek þóttumst þar allt traust eiga, sem þú vart."

"Kalla má," segir Herrauðr, "at lítill mannskaði væri at Sjóð, þó at mér væri skyldr, ok mun ek fara á fund föður míns ok freista, ef ek gæti sætt ykkr."

Bósi kvaðst eigi vænta mikils létta af konungi, en Herrauðr sagði, at eigi dygði ófreistat.

Fór hann á fund föður síns ok gekk fyrir hann ok kvaddi hann virðuliga. Faðir hans tók honum fáliga, því at hann hafði frétt áðr sameign þeira Bósa ok Sjóðs.

Herrauðr mælti til föður síns: "Þar er til bóta at sjá, sem þér eruð, við Bósa, félaga minn, því at hann hefir hent slys mikit. Hann hefir vegit Sjóð, son þinn, þó at sakir væri nokkurar til, ok viljum vér bjóða sættir ok fé svá mikit sem þú vilt sjálfr kjósa ok þar með várt fylgi ok hylli ok slíka þjónustu sem þér vilið hann krefja."

Konungr svarar þá reiðuliga: "Mikit kapp leggr þú á, Herrauðr, at fylgja illmenni þessu, ok mundi mörgum þykkja þér betr standa at hefna bróður þíns ok várrar svívirðu."

Herrauðr svarar þá: "Lítill mannskaði var at Sjóð. Veit ek ok eigi, hvárt hann var minn bróðir eða eigi, þó at þú heldir mikit til hans, ok þykkir mér þú eigi virða mik mikils, at þú vilt eigi taka sættir fyrir mínar bænir, en ek þykkjumt þá bjóða betra mann í stað Sjóðs í þá þjónustu, sem hann hafði."

Þá mælti konungr reiðr mjök: "Allt þitt formæli, sem þú veitir Bósa, skal mikit spilla til, ok þegar ek get honum nát, skal hann uppi hanga miklu hæra en menn viti dæmi til, at nokkurr þjófr hafi svá hátt hangit."

Þá svarar Herrauðr reiðr mjök: "Þat munu margir mæla, at þér kunnið eigi sóma yðvarn at þiggja. Nú með því, at þú vilt mik einskis virða, þá máttu til þess ætla, at eitt skal yfir okkr Bósa ganga, ok skal ek svá verja hann sem sjálfan mik ok mér endist líf til ok karlmennska, ok munu þat þó margir mæla, at nógu dýrt muni þá keyptr einn ambáttarsonr, ef þér gefið oss við."

Snýr Herrauðr þá í burt reiðr mjök ok létti eigi fyrr en hann fann Bósa ok sagði honum, hversu þeir feðgar höfðu skilit.

5. Busla tók konung til bænar

Hringr konungr lætr nú blása saman liði sínu ok ferr til móts við þá fóstbræðr, ok sló þar þegar í bardaga með þeim ok hafði konungr lið hálfu meira eða þrjú slík. Þeir Herrauðr ok Bósi gengu vel fram ok drápu margan mann, en þó urðu þeir ofrliði bornir ok váru teknir ok settir í fjötra ok kastat í myrkvastofu, en konungr var svá reiðr, at hann vildi þegar láta drepa þá, en Herrauðr var svá vinsæll, at allir mæltu hann undan, ok var þá fyrst skipt herfangi ok grafnir inir dauðu. Váru margir menn á dagþingan við konung, at hann skyldi taka sættir af Herrauð, ok var hann leiddr fyrir konung. Konungr bauð honum grið, ok lögðu margir þar vel til, en Herrauðr segist eigi grið vilja þiggja, nema Bósi hafi bæði lífs grið ok lima, en konungr sagði þess enga ván. Herrauðr sagðist þess manns bani skyldu verða, sem réði lífláti Bósa, ok eigi konungi hlífa heldr en öðrum. Konungr segir þá, at þat færi eigi illa, at sá hefði brek, er beiðist. Var konungr þá svá reiðr, at eigi mátti orðum við hann koma, ok bað leiða Herrauð aptr í myrkvastofuna ok skyldi þá báða drepa um morguninn, því at konungr vildi eigi annat, ok þótti nú flestum óvænliga horfa.

Þetta kveld kom Busla kerling at máli við Þvara karl ok spurði, hvárt hann ætlaði ekki at bjóða fé fyrir son sinn, en hann sagðist eigi vilja ausa út fé sínu ok sagðist vita, at hann gæti eigi keypt þeim manni líf, sem deyja skyldi ok feigr væri, ok spurði, hvar nú væri komit töfrum hennar, at hún veitti eigi Bósa nokkut lið, en hún sagði sér eigi mega göngumannligar fara en honum.

Þetta kveld it sama kom Busla í þat herbergi, sem Hringr konungr svaf í, ok hóf upp bæn þá, er síðan er kölluð Buslubæn, ok hefir hún víðfræg orðit síðan, ok eru þar í mörg orð ok ill, þau sem kristnum mönnum er þarfleysa í munni at hafa, en þó er þetta upphaf á henni:

"Hér liggr Hringr konungr,
hilmir Gauta,
einráðastr
allra manna;
ætlar þú son þinn
sjálfr at myrða,
Þau munu fádæmi
fréttast víða.

Heyr þú bæn Buslu,
brátt mun hún sungin,
svá at heyrast skal
um heim allan,
ok óþörf öllum,
þeim sem á heyra,
en þeim þó fjándligust,
sem ek vil fortala.

Villist vættir,
verði ódæmi,
hristist hamrar,
heimr sturlist,
versni veðrátta,
verði ódæmi,
nema þú, Hringr konungr,
Herrauð friðir
ok honum Bósa
bjargir veitir.

Svá skal ek þjarma
þér at brjósti,
at hjarta þitt
höggormar gnagi,
en eyru þín
aldregi heyri
ok augu þín
úthverf snúist,
nema þú Bósa
björg of veitir
ok honum Herrauð
heipt upp gefir.

Ef þú siglir,
slitni reiði,
en af stýri
stökkvi krókar,
rifni reflar,
reki segl ofan,
en aktaumar
allir slitni,
nema þú Herrauð
heipt upp gefir
ok svá Bósa
biðir til sátta.

Ef þú ríðr,
raskist taumar,
heltist hestar,
en hrumist klárar,
en götur allar
ok gagnstígar
troðist allar
í tröllhendr fyrir þér,
nema þú Bósa
bjargir veitir
ok Herrauð
heipt upp gefir.

Sé þér í hvílu
sem í hálmeldi,
en í hásæti
sem á hafbáru;
þó skal þér seinna
sýnu verra,
en ef þú vilt við meyjar
manns gaman hafa,
villist þú þá vegarins;
eða viltu þulu lengri?"

Þá svarar konungr: "Þegi þú, vánd vættr, ok vert í burtu, elligar mun ek láta meiða þik fyrir forbænir þínar."

"Svá höfum vit nú fundizt," segir Busla, "at vit munum eigi skilja, fyrr en ek hefi minn vilja."

Konungr vildi þá upp standa, ok var hann þá fastr við sængina, en smásveinar vöknuðu eigi. Busla lét þá frammi annan þriðjung bænarinnar, ok mun ek láta þat um líða at skrifa hann, því at þat er öllum þarfleysa at hafa hann eptir, en þó má svá sízt eptir hafa hann, at hann sé eigi skrifaðr. En þó er þetta þar upphaf á:

"Tröll ok álfar
ok töfrnornir,
búar, bergrisar
brenni þínar hallir,
hati þik hrímþursar,
hestar streði þik,
stráin stangi þik,
en stormar æri þik,
ok vei verði þér,
nema þú vilja minn gerir."

En er sú þula var úti, mælti konungr til hennar: "Fyrr en þú illmælir mér lengr, þá mun ek gefa Herrauði líf, en Bósi fari ór landi ok sé dræpr, nær ek get hann áhent."

"Þá skal taka þér fram betr," segir Busla.

Hóf hún þá upp þat vers, er Syrpuvers er kallat ok mestr galdr er í fólginn ok eigi er lofat at kveða eptir dagsetr, ok er þetta þar í nærri endanum:

"Komi hér seggir sex,
seg þú mér nöfn þeira
öll óbundin,
ek mun þér sýna:
getr þú eigi ráðit,
svá at mér rétt þykki,
þá skulu þik hundar
í hel gnaga,
en sál þín
sökkvi í víti."