37. Dráp Gjúkunga

Nú eggjar Atli konungr liðit at gera harða sókn; berjast nú snarpliga, ok sækja Gjúkungar at svá fast, at Atli konungr hrökkr inn í höllina, ok berjast nú inni, ok var orrostan allhörð. Sjá bardagi varð með miklu mannspelli ok lýkr svá, at fellr allt lið þeira bræðra, svá at þeir standa tveir upp, ok fór áðr margr maðr til heljar fyrir þeira vápnum.

Nú er sótt at Gunnari konungi, ok fyrir sakir ofreflis var hann höndum tekinn ok í fjötra settr. Síðan barðist Högni af mikilli hreysti ok drengskap ok felldi ina stærstu kappa Atla konungs tuttugu. Hann hratt mörgum í þann eld, er þar var gerr í hoölunni. Allir urðu á eitt sáttir, at varla sæi slíkan mann. En þó varð hann at lyktum ofrliði borinn ok höndum tekinn.

Atli konungr mælti: "Mikil furða er þat, hve margr maðr hér hefir farit fyrir honum. Nú skeri ór honum hjartat, ok sé þat hans bani."

Högni mælti: "Geri sem þér líkar. Glaðliga mun ek hér bíða þess, er þér vilið at gera, ok þat muntu skilja, at eigi er hjarta mitt hrætt, ok reynt hefi ek fyrr harða hluti, ok var ek gjarn at þola mannraun, þá er ek var ósárr. En nú eru vér mjök sárir, ok muntu einn ráða várum skiptum."

Þá mælti ráðgjafi Atla konungs: "Sé ek betra ráð: Tökum heldr þrælinn Hjalla, en forðum Högna. Þræll þessi er skapdauði. Hann lifir eigi svá lengi, at hann sé eigi dáligr."

Þrællinn heyrir ok æpir hátt ok hleypr undan, hvert er honum þykkir skjóls ván, kveðst illt hljóta af ófriði þeira ok váss at gjalda; kveðr þann dag illan vera, er hann skal deyja frá sínum góðum kostum ok svína geymslu. Þeir þrifu hann ok brugðu at honum knífi. Hann æpti hátt, áðr hann kenndi oddsins.

Þá mælti Högni, sem færum er títt, þá er í mannraun koma: Hann árnaði þrælinum lífs ok kveðst eigi vilja skræktun heyra, kvað sér minna fyrir at fremja þenna leik. Þrællinn varð feginn ok þá fjörit.

Nú eru þeir báðir í fjötra settir, Gunnarr ok Högni. Þá mælti Atli konungr til Gunnars konungs, at hann skyldi segja til gullsins, ef hann vill lífit þiggja.

Hann svarar: "Fyrr skal ek sjá hjarta Högna, bróður míns, blóðugt."

Ok nú þrifu þeir þrælinn í annat sinn ok skáru ór honum hjartat ok báru fyrir konunginn Gunnar.

Hann svarar: "Hjarta Hjalla má hér sjá ins blauða ok er ólíkt hjarta Högna ins frækna, því at nú skelfr mjök, en hálfu meir, þá er í brjósti honum lá."

Nú gengu þeir eptir eggjun Atla konungs at Högna ok skáru ór honum hjartat. Ok svá var mikill þróttr hans, at hann hló, meðan hann beið þessa kvöl, ok allir undruðust þrek hans, ok þat er síðan at minnum haft. Þeir sýndu Gunnari hjarta Högna.

Hann svarar: "Hér má sjá hjarta Högna ins frækna ok er ólíkt hjarta Hjalla ins blauða, því at nú hrærist lítt, en miðr, meðan í brjósti honum lá. Ok svá muntu, Atli, láta þitt líf, sem nú látum vér. Ok nú veit ek einn, hvar gullit er, ok mun eigi Högni segja þér. Mér lék ýmist í hug, þá er vit lifðum báðir, en nú hefi ek einn ráðit fyrir mér. Skal Rín nú ráða gullinu, fyrr en Hýnir beri þat á höndum sér."

Atli konungr mælti: "Farið á brott með bandingjann."

Ok svá var gert.

Guðrún kveðr nú með sér menn ok hittir Atla ok segir: "Gangi þér nú illa ok eptir því, sem þér hélduð orð við mik ok Gunnar."

Nú er Gunnarr konungr settr í einn ormgarð. Þar váru margir ormar fyrir, ok váru hendr hans fast bundnar. Guðrún sendi honum hörpu eina, en hann sýndi sína list ok sló hörpuna með mikilli list, at hann drap strengina með tánum ok lék svá vel ok afbragðliga, at fáir þóttust heyrt hafa svá með höndum slegit, ok þar til lék hann þessa íþrótt, at allir sofnuðu ormarnir, nema ein naðra mikil ok illilig skreið til hans ok gróf inn sínum rana, þar til er hún hjó hans hjarta, ok þar lét hann sitt líf með mikilli hreysti.

38. Hefnd Guðrúnar

Atli konungr þóttist nú hafa unnit mikinn sigr ok sagði Guðrúnu svá sem með nokkuru spotti eða svá sem hann hældist: "Guðrún," segir hann, "misst hefir þú nú bræðra þinna, ok veldr þú því sjálf."

Hún svarar: "Vel líkar þér nú, er þú lýsir vígum þessum fyrir mér, en vera má, at þú iðrist, þá er þú reynir þat, er eptir kemr, ok sú mun erfðin lengst eptir lifa at týna eigi grimmdinni, ok mun þér eigi vel ganga, meðan ek lifi."

Hann svarar: "Vit skulum nú gera okkra sætt, ok vil ek bæta þér bræðr þína með gulli ok dýrum gripum eptir þínum vilja."

Hún svarar: "Lengi hefi ek eigi verit hæg viðreignar, ok mátti um hræfa, meðan Högni lifði. Muntu ok aldri bæta bræðr mína svá, at mér hugni, en opt verðu vér konurnar ríki bornar af yðru valdi. Nú eru mínir frændr allir dauðir, ok muntu nú einn við mik ráða. Mun ek nú þenna kost upp taka, ok látum gera mikla veizlu, ok vil ek nú erfa bræðr mína ok svá þína frændr."

Gerir hún sik nú blíða í orðum, en þó var samt undir raunar. Hann var talhlýðinn ok trúði á hennar orð, er hún gerði sér létt um ræður. Guðrún gerir nú erfi eptir sína bræðr ok svá Atli konungr eptir sína menn, ok þessi veizla var við mikla svörfun.

Nú hyggr Guðrún á harma sína ok sitr um þat at veita konungi nokkura mikla skömm. Ok um kveldit tók hún sonu þeira Atla konungs, er þeir léku við stokki. Sveinarnir glúpnuðu ok spurðu, hvat þeir skyldu.

Hún svarar: "Spyrið eigi at. Bana skal ykkr báðum."

Þeir svöruðu: "Ráða muntu börnum þínum sem þú vilt. Þat mun engi banna þér. En þér er skömm í at gera þetta."

Síðan skar hún þá á háls.

Konungrinn spurði eptir, hvar synir hans væri.

Guðrún svarar: "Ek mun þat segja þér ok glaða þitt hjarta: Þú vaktir við oss mikinn harm, þá er þú drapt bræðr mína. Nú skaltu heyra mína ræðu: Þú hefir misst þinna sona, ok eru þeira hausar hér at borðkerum hafðir, ok sjálfr drakktu þeira blóð við vín blandit. Síðan tók ek hjörtu þeira ok steikta ek á teini, en þú ázt."

Atli konungr svarar: "Grimm ertu, er þú myrðir sonu þína ok gaft mér þeira hold at eta, ok skammt lætr þú ills í milli."

Guðrún segir: "Væri minn vili til at gera þér miklar skammir, ok verðr eigi fullilla farit við slíkan konung."

Konungr mælti: "Verra hefir þú gert en menn viti dæmi til, ok er mikil óvizka í slíkum harðræðum, ok makligt, at þú værir á báli brennd ok barin áðr grjóti í hel, ok hefðir þú þá þat, er þú ferr á leið."

Hún svarar: "Þú spár þat þér sjálfum, en ek mun hljóta annan dauða."

Þau mæltust við mörg heiptarorð.

Högni átti son eptir, er Niflungr hét. Hann hafði mikla heipt við Atla konung ok sagði Guðrúnu, at hann vildi hefna föður síns. Hún tók því vel, ok gera ráð sín. Hún kvað mikit happ í, ef þat yrði gert. Ok of kveldit, er konungr hafði drukkit, gekk hann til svefns. Ok er hann var sofnaðr, kom Guðrún þar ok sonr Högna. Guðrún tók eitt sverð ok leggr fyrir brjóst Atla konungi. Véla þau um bæði ok sonr Högna.

Atli konungr vaknar við sárit ok mælti: "Eigi mun hér þurfa um at binda eða umbúð at veita, eða hverr veitir mér þenna áverka?"

Guðrún segir: "Ek veld nokkuru um, en sumu sonr Högna."

Atli konungr mælti: "Eigi sæmdi þér þetta at gera, þó at nokkur sök væri til, ok vartu mér gift at frænda ráði, ok mund galt ek við þér, þrjá tigu góðra riddara ok sœmiligra meyja ok marga menn aðra, ok þó léztu þér eigi at hófi, nema þú réðir löndum þeim, er átt hafði Buðli konungr, ok þína sværu léztu opt með gráti sitja."

Guðrún mælti: "Margt hefir þú mælt ósatt, ok ekki hirði ek þat, ok opt var ek óhæg í mínu skapi, en miklu jók þú á. Hér hefir verit opt mikil styrjöld í þínum garði, ok börðust opt frændr ok vinir, ok ýfðist hvat við annat ok var betri ævi vár þá, er ek var með Sigurði, drápum konunga ok réðum um eignir þeira ok gáfum grið þeim, er svá vildu, en höfðingjar gengu á hendr oss, ok létum þann ríkan, er svá vildi. Síðan misstum vér hans, ok var þat lítit at bera ekkjunafn, en þat harmar mik mest, er ek kom til þín, en átt áðr inn ágæzta konung, ok aldri komtu svá ór orrostu, at eigi bærir þú inn minna hlut."

Atli konungr svarar: "Eigi er þat satt, ok við slíkar fortölur batnar hvárigra hluti, því at vér höfum skarðan. Ger nú til mín sómasamliga ok lát búa um lík mitt til ágætis."

Hún segir: "Þat mun ek gera at láta þér gera vegligan gröft ok gera þér virðuliga steinþró ok vefja þik í fögrum dúkum ok hyggja þér hverja þörf."

Eptir þat deyr hann. En hún gerði sem hún hét. Síðan lét hún slá eldi í höllina. Ok er hirðin vaknaði við óttann, þá vildu menn eigi þola eldinn ok hjuggust sjálfir ok fengu svá bana. Lauk þar ævi Atla konungs ok allrar hirðar hans. Guðrún vildi nú eigi lifa eptir þessi verk, en endadagr hennar var eigi enn kominn.

Völsungar ok Gjúkungar, at því er menn segja, hafa verit mestir ofrhugar ok ríkismenn, ok svá finnst í öllum fornkvæðum. Ok nú stöðvaðist þessi ófriðr með þeima hætti at liðnum þessum tíðendum.

39. Jónakr konungr fekk Guðrúnar

Guðrún átti dóttur við Sigurði, er Svanhildr hét. Hún var allra kvenna vænst ok hafði snör augu sem faðir hennar, svá at fár einn þorði at sjá undir hennar brýnn. Hún bar svá mjök af öðrum konum um vænleik sem sól af öðrum himintunglum.

Guðrún gekk eitt sinn til sævar ok tók grjót í fang sér ok gekk á sæinn út ok vildi tapa sér. Þá hófu hana stórar bárur fram eptir sjánum, ok fluttist hún með þeira fulltingi ok kom um síðir til borgar Jónakrs konungs. Hann var ríkr konungr ok fjölmennr. Hann fekk Guðrúnar. Þeira börn váru þeir Hamðir ok Sörli ok Erpr. Svanhildr var þar upp fædd.

40. Frá Jörmunreki ok Svanhildi

Jörmunrekr hefir konungr heitit. Hann var ríkr konungr í þann tíma. Hans sonr hét Randvér.

Konungr heimtir á tal son sinn ok mælti: "Þú skalt fara mína sendiför til Jónakrs konungs ok minn ráðgjafi, er Bikki heitir. Þar er upp fædd Svanhildr, dóttir Sigurðar Fáfnisbana, er ek veit fegrsta mey undir heimsólu. Hana vilda ek helzt eiga, ok hennar skaltu biðja til handa mér."

Hann segir: "Skylt er þat, herra, at ek fara yðra sendiför." Lætr nú búa ferð þeira sœmiliga. Fara þeir nú, unz þeir koma til Jónakrs konungs, sjá Svanhildi, þykkir mikils um vert hennar fríðleik.

Randvér heimti konung á tal ok mælti: "Jörmunrekr konungr vill bjóða yðr mægi sitt. Hefir hann spurn til Svanhildar, ok vill hann kjósa hana sér til konu, ok er ósýnt, at hún sé gefin ríkara manni en hann er."

Konungr segir, at þat var virðuligt ráð ok er hann mjök frægr.

Guðrún segir: "Valt er hamingjunni at treystast, at eigi bresti hún."

En með fýsing konungs ok öllu því, er á lá, er þetta nú ráðit, ok ferr nú Svanhildr til skips með virðuligu föruneyti ok sat í lyptingu hjá konungs syni.

Þá mælti Bikki til Randvés: "Sannligt væri þat, at þér ættið svá fríða konu, en eigi svá gamall maðr."

Honum fellst þat vel í skap ok mælti til hennar með blíðu ok hvárt til annars; koma heim í land ok hitta konung.

Bikki mælti: "Þat samir, herra, at vita, hvat títt er um, þótt vant sé upp at bera, en þat er um vélar þær, er sonr þinn hefir fengit fulla ást Svanhildar, ok er hún hans frilla, ok lát slíkt eigi óhegnt."

Mörg ill ráð hafði hann honum áður kennt, þó at þetta biti fyrir of hans ráð ill. Konungr hlýddi hans mörgum vándum ráðum. Hann mælti ok mátti eigi stilla sik af reiði, at Randvé skyldi taka ok á gálga festa. Ok er hann var til leiddr gálgans, þá tók hann hauk einn ok plokkaði af honum allar fjaðrirnar ok mælti, at sýna skyldi feðr hans.

Ok er konungrinn sá, mælti hann: "Þar má nú sjá, at honum þykkir ek þann veg hniginn sæmdinni sem haukrinn fjöðrunum," — ok biðr hann taka af gálganum. Bikki hafði þar um vélt á meðan, ok var hann dauðr.

Enn mælti Bikki: "Engum manni áttu verri at vera en Svanhildi. Lát hana deyja með skömm."

Konungr svarar: "Þat ráð munu vér taka."

Síðan var hún bundin í borgarhliði ok hleypt hestum at henni. En er hún brá í sundr augum, þá þorðu eigi hestarnir at sporna hana. Ok er Bikki sá þat, mælti hann, at belg skyldi draga á höfuð henni, ok svá var gert, en síðan lét hún líf sitt.

41. Guðrún eggjaði sonu sína

Guðrún spyrr nú líflát Svanhildar ok mælti við sonu sína: "Hví siti þér kyrrir eða mælið gleðiorð, þar sem Jörmunrekr drap systur ykkra ok trað undir hesta fótum með svívirðing? Ok ekki hafið þit líkt skaplyndi Gunnari eða Högna. Hefna mundu þeir sinnar frændkonu."

Hamðir svarar: "Lítt lofaðir þú Gunnar ok Högna, þá er þeir drápu Sigurð ok þú vart roðin í hans blóði, ok illar váru þínar bræðra hefndir, er þú drapt sonu þína, ok betr mættim vér allir saman drepa Jörmunrek konung. Ok eigi munu vér standast frýjuorð, svá hart sem vér erum eggjaðir."

Guðrún gekk hlæjandi ok gaf þeim at drekka af stórum kerum. Ok eptir þat valdi hún þeim stórar brynjur ok góðar ok önnur herklæði.

Þá mælti Hamðir: "Hér munu vér skilja efsta sinni, ok spyrja muntu tíðendin, ok muntu þá erfi drekka eptir okkr ok Svanhildi."

Eptir þat fóru þeir.

En Guðrún gekk til skemmu, harmi aukin, ok mælti: "Þrimr mönnum var ek gift, fyrst Sigurði Fáfnisbana, ok var hann svikinn, ok var þat mér inn mesti harmr. Síðan var ek gefin Atla konungi, en svá var grimmt mitt hjarta við hann, at ek drap sonu okkra í harmi. Síðan gekk ek á sjáinn, ok hóf mik at landi með bárum, ok var ek nú gefin þessum konungi. Síðan gifta ek Svanhildi af landi í brott með miklu fé, ok er mér þat sárast minna harma, er hún var troðin undir hrossa fótum, eptir Sigurð. En þat er mér grimmast, er Gunnarr var í ormgarð settr, en þat harðast, er ór Högna var hjarta skorit, ok betr væri, at Sigurðr kæmi mér á móti ok færa ek með honum. Hér sitr nú eigi eptir sonr né dóttir mik at hugga. Minnstu nú, Sigurðr, þess, er vit mæltum, þá er vit stigum á einn beð, at þú mundir mín vitja ok ór helju bíða."

Ok lýkr þar hennar harmtölur.

42. Víg Erps ok fall Sörla ok Hamðis

Þat er nú at segja frá sonum Guðrúnar, at hún hafði svá búit þeira herklæði, at þá bitu eigi járn, ok hún bað þá eigi skeðja grjóti né öðrum stórum hlutum ok kvað þeim þat at meini mundu verða, ef eigi gerði þeir svá.

Ok er þeir váru komnir á leið, finna þeir Erp, bróður sinn, ok spyrja, hvat hann mundi veita þeim.

Hann svarar: "Slíkt sem hönd hendi eða fótr fæti."

Þeim þótti þat ekki vera ok drápu hann. Síðan fóru þeir leiðar sinnar ok litla hríð, áðr Hamðir rataði ok stakk niðr hendi ok mælti: "Erpr mun satt hafa sagt. Ek munda falla nú, ef eigi styddumst ek við höndina."

Litlu síðar ratar Sörli ok brást á fótinn ok fekk staðizt ok mælti: "Falla munda ek nú, ef eigi stydda ek mik við báða fætr."

Kváðust þeir nú illa hafa gert við Erp, bróður sinn; fóru nú, unz þeir kómu til Jörmunreks konungs, ok gengu fyrir hann ok veittu honum þegar tilræði. Hjó Hamðir af honum hendr báðar, en Sörli fætr báða.

Þá mælti Hamðir: "Af mundi nú höfuðit, ef Erpr lifði, bróðir okkarr, er vit vágum á leiðinni, ok sám vit þat of síð," sem kveðit er:

"Af væri nú höfuðit,
ef Erpr lifði
bróðir okkarr inn böðfrækni,
er vit á braut vágum."

Í því höfðu þeir af brugðit boði móður sinnar, er þeir höfðu grjóti skatt. Nú sækja menn at þeim, en þeir vörðust vel ok drengiliga ok urðu mörgum manni at skaða. Þá bitu eigi járn.

Þá kom at einn maðr, hár ok eldiligr, með eitt auga ok mælti: "Eigi eru þér vísir menn, er þér kunnið eigi þeim mönnum bana at veita."

Konungrinn svarar: "Gef oss ráð til, ef þú kannt."

Hann mælti: "Þér skuluð berja þá grjóti í hel."

Svá var ok gert, ok þá flugu ór öllum áttum steinar at þeim, ok varð þeim þat at aldrlagi.